Ulaş Başar Gezgin, ulasbasar@gmail.com
Aşağılık karmaşası (kompleks), Alfred Adler’in ortaya attığı bir kavramdı.
Buna göre, yetersizlik ve güvensizlik kaynaklı kimi davranışlar aşağılık
karmaşasına bağlanıyordu. Bu da düşük benlik saygısına yol açıyor; kendini
küçük görmenin telafisi için birtakım davranışlar sergileniyordu. İlk akla
gelen örnek ise, kısa boyuyla Napoleon oluyordu. Son yıllarda ise, bu kavram,
toplumlara uygulanmaya başladı. Buna göre, toplumlar arasında psikolojik bir
hiyerarşi vardı. Örneğin, ortalama bir Türk, Afganları aşağılayabiliyor ama
Avrupalılar karşısında kendini küçük görüyordu. Adler’in bir diğer kavramı ise,
bunun tersi: Üstünlük karmaşası. Bunu da, Amerikalılarda görüyoruz. Bu da aşırı
yüksek bir bizlik saygısına karşılık geliyor. Bu psikolojik üstünlük/aşağılık
duygu ve düşünceleri, sömürgeci bağımlılıkla ilişkilendirilebiliyor ama daha
geniş bir zeminde incelenmesi gerekir.
“Bizden Bir Şey Olmaz”
Görebildiğimiz kadarıyla, toplumsal aşağılık/üstünlük karmaşası, sabit
değildir; tarihsel olarak değişmiştir/değişmektedir. Türkiye ve Vietnam gibi kurtuluş
savaşı vermiş halklarda, savaş sırasında bizlik saygısı yüksektir. Bu iki tür
karmaşayı da yaşamazlar. Fakat kurtuluş sonrasında işler değişebilir.
Kahramanlık ve feda anlatıları büyük oranda unutulur ve eski “bizden bir şey
olmaz” hissi geri döner. Elbette, bu konuda bireysel farklar vardır. Kimilerindeki
yüksek bizlik saygısı, toplumsal kurtuluşu getirirken; kimileri, 68 kuşağından
Mustafa Zülkadiroğlu’nun dediği gibi, vasallık ruhunu besler; kendine
güvenmediği için manda ister.
Avrupalıların ve Beyazların Psikolojik Üstünlüğü
Ulusal aşağılık karmaşası kavramının ilk kez 1958’de Brezilyalı gazeteci Nelson
Rodrigues tarafından dile getirildiği ileri sürülüyor (dos Santos ve Pereira,
2021), ancak bundan önceki kullanımlar da söz konusu (örneğin, Higgins, 1955). Rodrigues,
Brezilyalıların dünya karşısında kendilerini aşağı olarak gördüğünü düşünür. Gerçi
burada bir not düşmeliyiz: Burada ‘ulusal’dan kasıt, tekçi ulus-devletler
değildir; kast edilen, toplumdur. Bu nedenle, biz ‘toplumsal aşağılık
karmaşası’ ifadesini yeğleyeceğiz. Yapılan araştırmada, Brezilyalıların Avrupalılara
ve beyaz Brezilyalılara ayrıcalık sağladığı ortaya çıkıyor (dos Santos ve
Pereira, 2021).
Rusya’nın Ötekileri
Benzer bir konu, Rusya bağlamında incelenmiş ve toplumsal aşağılık
karmaşası, kimlik bunalımına bağlanmış (Shestopal, 2021a). Aynı araştırmacının
bir başka çalışmasına göre, Rusya, 1980-2000 yılları arasında kendini aşağı
görmüş; fakat bu, değişiyor. Ruslar, genel olarak, başka ülkeleri şöyle
sınıflandırıyor: Komşular (Sovyet sonrası ülkeler), stratejik ortaklar
(Hindistan ve Çin), unutulmuş müttefikler (Latin Amerika ve Afrika), önemli
ötekiler (Avrupa ülkeleri), düşman (ABD) ve turizm merkezleri (Türkiye ve
Tayland) (Shestopal, 2021b). Bizde de, içeriği aynı olmamakla birlikte, benzer
bir sınıflandırma düzeneği olduğunu söyleyebiliriz.
Tarihe Gerileme
Bulgaristan üstüne bir araştırmada, toplumsal aşağılık karmaşası,
çaresizlik ve zayıflıkla ilişkilendiriliyor (Nikolova, 2023). İlginç bir bulgu
ise şu: Kendini bugün aşağı gören toplumlar, tarihteki altın çağa özlem
duyuyor, psikolojik açıdan o döneme doğru geriliyor. Diğer bir deyişle,
hayaller içinde yaşıyor. Bizim tarihi dizilerimiz de, belki bu durumun bir
yansıması olarak görülebilir.
Güney Kore ile ilgili bir tartışmada, ülkenin halkı tarafından bir yandan
gelişmiş bir ülke (seonjinguk), bir
yandan da az gelişmiş bir ülke (hujinguk) olarak algılandığı görülüyor ve bu,
toplumsal aşağılık karmaşasına bağlanıyor (Marshall, 2020). Kavram, bir de, Kanada
bağlamında, “geçmişte toplumsal aşağılık karmaşamız vardı” denerek anılıyor (Higgins,
1955).
Sonuç
Toplumsal aşağılık karmaşası, henüz Türkiye özelinde akademik olarak
incelenmiş değil. Birkaç gazete yazısında bu ifade geçiyor ama bunlar
derinlikli değil. Toplumumuzu anlamak için bu konuda daha fazla çalışma
yapılması gerekiyor.
Kaynakça
dos Santos, M. F., & Pereira, C. R. (2021). The social psychology of a
selective national inferiority complex: Reconciling positive distinctiveness
and system justification. Journal of Experimental Social Psychology, 95,
104118.
Higgins, B. H. (1955). Nationalism and colonialism:(radio address over
Trans-Canada network as part of the Canadian Institute on Public Affairs Annual
Conference, August 17, 1955). [Cambridge, Mass.: Massachusetts Institute of
Technology, Center for International Studies, 1955].
Marshall, C. (2020). The Comforts of South Korea’s Coronavirus Response.
The New Yorker.
Nikolova, Y. (2023). “Bulgaria on three seas!”: An example of regression as
a defense mechanism experienced by a large‐group in a response to its national
inferiority complex. International Journal of Applied Psychoanalytic Studies.
Shestopal, E. (2021a). Russian Society in the Search of a New Vision of
Itself and Others: from the „National Inferiority Complex” to a New Identity.
Studia Socjologiczno-Polityczne. Seria Nowa, 14(1), 127-142.
Shestopal, E. (2021b). They and We: Russian Citizens Perception of Their
Own and Foreign Countries. Obshchestvennye nauki i sovremennost, (2), 90-102.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder