Anlatıbilim Açısından Politik Bilim-Kurgu: Tür Özellikleri ve Olay Örgüleri

Anlatıbilim Açısından Politik Bilim-Kurgu:

Tür Özellikleri ve Olay Örgüleri

Ulaş Başar Gezgin

Metinlerin olay örgüsü gibi yapısal özelliklerine odaklanan anlatıbilim alanı, açık ve örtük politik bilim-kurgu yapıtlarını yorumlamak ve çözümlemek için oldukça kullanışlı araçlar sunuyor. Ronald Tobias’ın ünlü kitabında, ana olay örgüleri (masterplot) olarak, şunlar sıralanıyor: Arayış; macera; kovalama; kurtarma; kaçış; öc; bilmece; çekişme; itilmişler; yoldan çıkma; başkalaşım; dönüşüm; olgunlaşma; aşk; yasak aşk; feda; bulgu; zavallı aşırılık; ve yükseliş ve düşüş. Bu 20 ana olay örgüsü üzerinden, bilim-kurgu filmlerini de kitaplarını da çözümlemek, olası. Hatta bu çerçeve, yayına hazırlanmakta olan bir anlatının güçlendirilmesi için de kullanılabilir.

Politik bilim-kurguları çözümlemek için 2. nokta, yaslandıkları dünya görüşleri ve/ya da yaşam felsefeleri. Bilindiği gibi, ütopya, distopya ve ötopyalar (eutopia, iyi ütopya), yazarın dünya görüşünden ve yaşam felsefelerinden büyük ölçüde etkileniyor. Distopyalarla, kimi yazarlar, toplumsal açıdan kötüye gidişe karşı uyarıda bulunuyor. Bu tür yapıtların sonucunda, okurlardan, kötü gidişe bir dur demeleri umuluyor. İlk akla gelenler, Alvin Toffler (insancıllığın kaybının eleştirisi) ve Jack London (kapitalizm eleştirisi). Ötopyalar ise, zaten, yazarın artık bugünden umudunu kesmiş olduğu bir durumda, ulaşılmaz bir düş olarak karşımıza çıkıyor. İlk akla gelen örnek, elbette Thomas More.

3. bir nokta, anlatının dorukları ya da gazetecilik diliyle söylersek, 3. sayfa manşetleri. 4. bir nokta, anlatının çatışma tarafları. Kimi yapıtlarda, insanlarla uzaylılar çatışıyor; kimilerinde, insanlar, iki ayrı türe dönüşmüş olarak karşımıza çıkıyor (örneğin, ‘Zaman Makinesi’, H.G. Wells); kimilerinde, insanlarla insanlar çatışırken (‘Dünyanın Ucundaki Fener’, Jules Verne), kimilerinde insanlar, doğaya ya da bir doğal yıkıma karşı savaşıyorlar (örneğin, ‘Dünyanın Merkezine Yolculuk’, Jules Verne). İnsanlar, hayvanlarla, bitkilerle, virüslerle, ölülerle, düşmanlarla, değişim geçirmiş canlılarla da çatışabiliyor. Çatışmanın taraflarından hiçbirinin insan olmadığı durumda, okurun ilgisinin düşmesi olasılığı, tartışmaya açık.

5. bir nokta, anlatının ortam, kişilik ve olay üçgenindeki ağırlığı. Ütopik yapıtlar, ortamı anlatmaya ağırlık veriyor; ancak, bu ağırlık, olay sayısının az olmasıyla birlikte geldiğinde, belgesel ve ansiklopedi tadında bir sıkıcılık ortaya çıkabiliyor; kişiliklerin yüzeysel olarak ele alınmasında ise, ‘uzay operası’ olarak adlandırılan, uzaya ilişkin Brezilya dizilerine dönme riski bulunuyor. Bu uzay operası riski, yapıtlarda daha az görülse de, ekranda, bol efektli ve bol ikili ilişkili sabun köpükleri olarak karşımıza çıkıyor.

6. bir nokta, anlatıdaki kişilikliklerin özellikleri ve bu kişiliklerin iç çatışmaları ve ikilemleri.

7. nokta, anlatının özdeşlik kurabileceği kitle ve bu süreci hangi öğeler üstünden başardığı ya da başarmaya çalıştığı. Hedeflenen okur, başkişilikleri büyük oranda belirliyor ya da tam tersine, başkişilikler, okuru belirleyebiliyor. Aileyi hedefleyen bilim-kurgularda, ana kişilikler (evli ya da bağımsız bireyler olabilirler), bir kadın, bir erkek, bir çocuk oluyor (örneğin, ‘Yerin Merkezine Yolculuk’, Jules Verne). Çocukların başkişi olduğu anlatılar, genellikle, çocuklara yönelik oluyor.

8. nokta, anlatının geçtiği yerler ve bunların üstünden çeşitleme yapma olanağı. 9. nokta, hem anlatının bütününün hem de her bir bölümün açılış özellikleri. Açılış, betimlemeyle, eşkonuşmayla, olay ortasıyla, çerçeveli açılışla vb. olabiliyor. 10. nokta, yapıtın bağlandığı sonucun özellikleri (mutlu-mutsuz, sürprizli-sürprizsiz, açık-kapalı, başa dönen-ileri giden vb.).  11. nokta, anlatının komşuları (diğer bir deyişle, bu anlatı, hangi anlatılara benziyor ve onlardan hangi noktalarda ayrılıyor...) 12. nokta, metindeki geriye dönüş ve ileriye gidiş kullanımı olabilir.  13. nokta, önemli ve önemsiz bölümleri hızlı geçip geçmediği. Gerekli olmadığı halde, uzun betimlemelerin olması, buna bir örnek. 14. nokta, 1./2./3. tekil/çoğul kişi kullanımları. 15. nokta, dil özellikleri (örneğin, cümle uzunlukları, sık kullanılan sözcüklerin özellikleri). 16. nokta, eşkonuşmaların metne içirilmesi yerine, bir müsamere havası verip vermediği.

Bu liste, elbette uzatılabilir; ancak, bu 16 nokta üzerinden, politik bilim-kurguyu yorumlamak ve çözümlemek, faydalı olacak. 

Kaynak: Gezgin, U.B. (2017). Anlatıbilim Açısından Film Psikolojisi  ve  Film Çözümlemeleri [Film Psychology and Film Analysis through Narratology].

ANLATIBİLİM AÇISINDAN FİLM PSİKOLOJİSİ VE FİLM ÇÖZÜMLEMELERİ Prof.Dr.Ulaş Başar Gezgin İçindekiler Filmlerde Psikoloji Filmlerle Psikoloji 1. ‘Açlık Oyunları’nın Politik Psikolojisi 2.‘Deney’ Filmi: Bir Mürekkep Testi Olarak Film 3. ‘Amerikan Güzeli’ Filmi Neden Hâlâ İzlenebiliyor? 4. ‘Papa: Hemingway Küba’da’  5. Tehlikeli Oyunlar Yerli Filmler: Ağrı Dağı’ndan Gezi Direnişi’ne 6. Türkiye Sinemasında Karlı Bir Doruk: ‘Ağrı Dağı Efsanesi’ 7. Gezi Direnişi Film Olsaydı: Anlatıbilim Açısından Direniş 8. Gezi Direnişi ve Selma Filmi: Benzerlikler ve Farklılıklar 9. VI. İstanbul Uluslararası Mimarlık ve Kent Filmleri Festivali’nin Ardından 10. İki Film ve Umut(suzluk) Bir Kültür Endüstrisi Olarak Hollywood Sinemacılığı 11. ‘Son Samuray’dan ‘Boyun Eğmez’e Amerikan Sineması’nın Öteki Temsillerinde Japonlar 12. Yıldız Savaşları Güzel mi Gerçekten?: 68’lerden Bir Yanıt 13. Trump’a Karşı Trumbo: Bir İhraç, Hayalet Yazarlık ve Umut Öyküsü 14. Trump’la Los Angeles’tan Kaçış                  15. ‘Geliş’ Filmi, Bilişsel Bilim ve Çin Araştırmaları Asya Sineması: Budist Sinemadan Jackie Chan’e 16. Anlatıbilim Açısından Budist Sinema: Yeni Bir Türe Doğru mu? 17. Jackie Chan: Kungfu Ustasından Çinli İndiana Jones’a 18. Hanoi Film Festivali'nden 2 Film: 'Tatlı 20 Yaş' ve 'Yen'in Yaşamı' Latin Amerika Sineması: % 3 ve Festival Filmleri 19. % 3: Brezilya’dan Bir Adaletsizlik Anlatısı 20. Latin Amerika Film Festivali’nin Ardından 21. Latin Amerika Film Festivali’nin Bir Kez Daha Ardından Sinemada Roman Uyarlamaları: Anlatıda Birlik ve Ayrılık 22. ‘Notre Dame’ın Kamburu’ ve Romanların Film Uyarlamaları 23. ‘Şeker Portakalı’ Uyarlamaları: Şeker Portakalı Nasıl ‘Beyaz’ladı? 24. ‘Uçurtma Avcısı’ Barış Filmleri 25. Barış Psikolojisi için 3 Film:  ‘Maymunlar Cehennemi’, ‘Kovboylar ve Uzaylılar’ ve ‘Çocukluğun Sonu’ 26. İki Film, İki Barış Olasılığı: Son Umut ve Mandalina Bahçesi. İtalyan Sineması 27. ‘Yabandan Gelen Adam’ 28. Pasolini’nin ‘Matta İncili’ Kısa Kısa: Kısa Film Eleştirisi ve Kısa Yorumlar 29. İki Artı İki Beş Eder mi?: Arabesk Bir Filmin Eleştirisi 30. 30 Film Üstüne Kısa Yorumlar: İzgin Notları Ek: Anlatıbilim, Tür Özellikleri, Olay Örgüleri 31. Anlatıbilim Açısından Politik Bilim-Kurgu: Tür Özellikleri ve Olay Örgüleri Yaşamöyküsü