“Ben Bütün Karanlıkları Bunlarla Yendim”: Hasan Hüseyin’in ‘Kızılırmak’ Şiiri (1966) Üstüne

“Ben Bütün Karanlıkları Bunlarla Yendim”:

Hasan Hüseyin’in ‘Kızılırmak’ Şiiri (1966) Üstüne

Ulaş Başar Gezgin

Özet

1970’li yılların en çok okunan şairlerinden biri olan Hasan Hüseyin Korkmazgil’in (1927-1984) vakitsiz ölümü, kimileri için, onu 70’li yıllar nostaljisinin bir parçasına dönüştürmüştü. Aradan geçen yaklaşık 30 yılda, Türkçe şiir, çeşitli dönüşümler geçirirken, Hasan Hüseyin’in oylumlu yapıtlarını incelemek, her zaman gerekli bir görev olarak belirmekte. Hasan Hüseyin’in 70’ler için anlamı bilinmektedir. Şair, 90’lı yıllarda ve sonrasında, bestelenen şiirleriyle (‘Acılara Tutunmak’, Acıyı Bal Eyledik’, ‘Amado’lu Ağustos’, ‘Berivan’, ‘Filizkıran Fırtınası’, ‘Güzel Günler’,  ‘Halkça’, ‘Haziran’da Ölmek Zor’, ‘İnsan Pazarı’, ‘Kerbelâ Uzak Değil’, ‘Kızılırmak’, ‘Nurhak’ vd.) daha çeşitli bir kitleye ulaşmakta; ancak, genç kuşakların tüm yapıtlarına ulaşması, oldukça zor olmaktadır. Bu çalışmayla, Hasan Hüseyin’e yönelik ilginin uyandırılması amaçlanmaktadır. Çalışma, sekiz bölümden ve kaynakçadan oluşmaktadır. Bu bölümler şunlardır: Giriş, Dutton (2004) açısından ‘Kızılırmak’, Ribeiro (2007) açısından ‘Kızılırmak’, ‘Şiir Üstüne Bilimsel, Sanatsal ve Felsefel Değiniler’ açısından ‘Kızılırmak’, metin özellikleri açısından ‘Kızılırmak’, Hasan Hüseyin’in diğer yapıtları açısından ‘Kızılırmak’, diğer açılardan ‘Kızılırmak’ ve sonuç. Çalışmada, ‘Kızılırmak’, hem kuramsal açılardan hem metin özellikleri açısından hem de diğer yapıtları bağlamında değerlendirilmektedir. Kuşkusuz, kapsamlı bir çalışma, kitap oylumunu gerektirmektedir. Bu çalışmada, ileride bu konuda yazılabilecek bir kitap için ipuçlarına yer verilmiştir.

Anahtar Sözcükler: Türkçe şiir, Hasan Hüseyin Korkmazgil, Kızılırmak, toplumsal gerçekçilik, şiir eleştirisi ve şiir kuramı.

İçindekiler

1) Giriş

2) Dutton (2004) Açısından ‘Kızılırmak’

3) Ribeiro (2007) Açısından ‘Kızılırmak’

4) ‘Şiir Üstüne Bilimsel, Sanatsal ve Felsefel Değiniler’ Açısından ‘Kızılırmak’

5) Metin Özellikleri Açısından ‘Kızılırmak’

6) Hasan Hüseyin’in Diğer Yapıtları Açısından ‘Kızılırmak’

7) Diğer Açılardan ‘Kızılırmak’

8) Sonuç

9) Kaynakça

1) Giriş

Bir sanat ürününü değerlendirmek için çeşitli araştırmacıların belli ölçütler uyguladıkları bilinmektedir. Bir bakışa göre, bunların içinden, en kullanışlı olanlar, emek-yoğunluk ve yeri doldurulamazlıktır. Gezgin (2010)’da, bu konuda şunlar söylenmiştir:

“Yeri-doldurulamazlık ölçütü, sanatçının/ sanatçıların geçmişteki örneklere bakmasını gerektiriyor; emek-yoğunluk ise, çok çalışmasını gerektiriyor. Bu iki ölçütle, hangi biçim ve içeriğe sahip olursa olsun, bütün üretimlerin sanatsal olup olmadığını tartabiliriz. (...) [Y]eri-doldurulamazlık, karşılaştırmalı ve tarihsel bir olgudur. Demek ki, bir yapıtın sanatsal olup olmadığı, bulunduğumuz zamana göre değişir.”

Hasan Hüseyin Korkmazgil’in ‘Kızılırmak’ şiiri, bu yeri-doldurulamazlık (‘non-substitutability’) ve emek-yoğunluk (‘labor-intensiveness’) ölçütlerinin uygulanmasına oldukça olanaklı bir şiirdir. Türkçe şiirimizin[1] çoğunluğunda görülen kolaycılık, “bir anda ilham geldi, yazdım” yavanlığı, şiiri ilkokul kompozisyonuna indirgeyen gündelik şiir yazımı, ‘Kızılırmak’ın öyle uzağında durmaktadır ki, insan, bu şiirin aynı coğrafyadan çıkmasına şaşırır. Eksikleri ve fazlaları olan bir şiirdir ‘Kızılırmak’, yine de bir ustanın kaleminden çıktığı çok bellidir.

‘Kızılırmak’, yeri doldurulamaz bir yapıttır. O olmasa, Türkçe şiir eksik kalırdı. Bir kere, ‘Kızılırmak’ta yaratılan anlatım, Yaşar Kemal’in ‘İnce Memet’ başta olmak üzere bir çok yapıtında olan destansı sözlü halk geleneğine uzanmaktadır. Hasan Hüseyin, bir sosyalist Homeros olarak karşımıza çıkar ‘Kızılırmak’ta.

2) Dutton (2004) Açısından ‘Kızılırmak’

Denis Dutton (2004), “Sanat nedir?” sorusuna yanıt aradığı makalesinde, sanatla sanat olmayanı ayırt edebileceğini düşündüğü 12 nokta sıralamaktadır. Gezgin (19.02.2011)’de belirtildiği gibi, bu ölçütlerden 7’sinin bir tür olarak şiire uygulanabileceğini düşünmekteyiz. Bu 7 ölçüt ve bu ölçütlerin ‘Kızılırmak’a uygulanması, şu tabloyu ortaya çıkarmaktadır:

1) Doğrudan Zevk: Gezgin (19.02.2011)’de belirtildiği gibi, “[s]anatın ilk ayırtedici niteliği, varoluşsal bir zevk vermek üzere üretilmiş olması. Bu, birkaç kişiye zevk vermek için de olabilir; çok sayıda insana zevk vermek için de.”

‘Kızılırmak’, bu yönüyle bir parti bildirisi niteliği taşımamaktadır. Hem şairi onu sanatsal zevk verecek bir metin olarak tasarlamıştır hem de –dizelerden anlaşılmaktadır ki- şair de, metni büyük bir –acıyla karışık- zevk alarak yazmıştır. 

2) Beceri ya da Ustalık: “Sanat, beceri ve ustalık gerektirir; dolayısıyla sanat yapıtı, bu özelliği

gösteren bir yapıttır” (Gezgin, 19.02.2011). ‘Kızılırmak’ta, şiirsel beceri ya da ustalığın birçok açıdan doruklarda olduğunu görürüz. Eğretilemeler (metafor), yinelemeler ve kitlelere okunan sesli bir şiir havası vermesi açısından ve ‘ben’e ilişkin olanla ‘biz’e ilişkin olanı başarılı bir biçimde birbiriyle kaynaştırması dolayısıyla, ‘Kızılırmak’ın beceri ya da ustalık ürünü olduğunu söyleyebiliriz.

3) Biçem: “Her sanat yapıtının, az ya da çok bağlı kalınsa da, bir biçemi, diğer bir deyişle, üretim kuralları ve yapısal nitelikleri vardır” (Gezgin, 19.02.2011). ‘Kızılırmak’ta halk türküleriyle Avrupalı biçem öğelerinin birbirinden kopmaz bir biçimde iç içe geçtiğini görürüz.

4) Yenilik ve Yaratıcılık: “Bir sanat yapıtından yenilik ve yaratıcılık beklendiği, hemen hemen herkesin oydaştığı bir noktadır” (Gezgin, 19.02.2011). ‘Kızılırmak’, yeni ve yaratıcı bir metindir. Eşanlı metinlerde de ardıl metinlerde de, Türkçe şiirde bu destan niteliğine ulaşan çok az yapıt olduğu görülmektedir. Bu yönüyle, Türkçe şiirin değil, Puşkin’in ‘Çingeneler’ şiiri ile başını çektiği Rusça destan-şiir geleneğinin bir parçası olarak değerlendirilebilir (bkz. Gezgin, 2001). Türkçe şiirde ise, kuşkusuz, bu tarzın başyapıtları, Nazım Hikmet’in kaleminden çıkmıştır (bkz. Gezgin, 2012).

5) Eleştiri: Gezgin (19.02.2011)’de belirtildiği gibi,

“Sanat yapıtı, eleştirilebilir bir yapıttır. Sanatdışı etkinlikler içinde, Dutton’a göre,

benzer türden bir eleştirilebilirlik, yalnızca başarı ölçütü karmaşık olan etkinliklerde

gözlemlenmektedir. Tersine, bir 100 metre koşucusunun etkinliği, eleştirilebilir değildir; çünkü başarısı, saniye-salise bellidir.”

Bu açıdan, ‘Kızılırmak’, okuru, “ya beğen ya da beğenme” gibi kaba bir ikilik içinde bırakmamaktadır; okura, ‘hermeneutik’ anlamda bir yorumsama alanı açmaktadır. Okur, bu alanda gezinirken, bir yandan düşünür; bir yandan da ondan, şairin coşkusuna ortak olması beklenir.

6) Temsil ve Dışavurum: “Her sanat yapıtı, gerçel ya da düşsel deneyimlerin bir temsilini sunar” (Gezgin, 19.02.2011). Sanat, gerçekliğin şairde bir ayna gibi yansıması değil, onda kırılıp yeni renkler almasıdır (bkz. Gezgin, 2007). Bu yönüyle, Hasan Hüseyin, toplumsal gerçekçi çizgisini korumakla birlikte, bir şamanın ya da bir dengbejin coşkunluğuyla kaleme aldığı ‘Kızılırmak’ta dünyanın acımasız eşitsizliğinden yeni renkler oluşturmakta oldukça başarılı olmuştur.

Dışavurumsal bireysellik kavramı ile ilgili olarak ise, şunlar söylenebilir:

“Dutton, her sanat yapıtının bir birey olarak sanatçının iç dünyasını dışa vurduğunu belirtmektedir. Dutton, bireyselliğin Avrupa’nın bir kurgusu olduğunu; dolayısıyla bu özelliğin, AB(D) dışı sanatı dışarıda bıraktığı biçimindeki eleştiriye, bir Yeni Gine örneğiyle yanıt veriyor: Yeni Gine’de sanatçıların, yapıtlarını imzalamadıklarını ama yüzyüze iletişime dayanan ve yazılı değil sözlü bir toplum olan Yeni Gine toplumunda herkesin sanatçının kim olduğunu ve hangi yapıtı kimin ürettiğini bildiğini söylüyor. Bu, bizce geçerli bir yanıt. Ancak, bu özelliğin, aynı nedenle fakat başka bir açıdan eleştirilmesi gerekli: Birincisi, Dutton, sanat etkinliğini tek bir bireye indirgiyor; oysa tarihte ve günümüzde, ortaklaşa yapılan birçok sanat yapıtı bulunmakta. Bu yapıtlara sanatçıların imzası atılsa da, bu ortaklaşa yapıtlar, tek tek sanatçı bireylerin değil, bir bütün olarak ortaklaşımın dışavurumu oluyor. Çünkü Gestalt yansıbiliminin (psikoloji) ve toplumsal yansıbilimin bize sık sık gösterdiği gibi, hem bütün, parçaların toplamı değildir hem de birey, tek başınayken sergilemediği birçok davranışı öbek içinde sergilemektedir. Bu iki nedenle, ortaklaşa sanat yapıtlarının, bireysel sanat yapıtlarından farklı olmasını bekleyebiliriz” (Gezgin, 19.02.2011).

Bu açıdan, ‘Kızılırmak’ta, şair, kendini metinde yok yazdırmakta, sözlü bir anlatının kuşaklar boyu aktarılan bir örneğiyle karşı karşıya kaldığımız havasını vermektedir. Bu, toplumsal gerçekçi sanat anlayışı ile oldukça uyumludur. Şair, birey olarak öne çıktığında bile, içimizden biri izlenimi uyandırmakta; bu da, “de te tabula narratur” (“anlatılan senin hikayendir”) türünden, dışarıdan bilinç verme didaktizminden daha eşitlikçi bir yöne kayarak, “bu hikaye benim hikayem ve şu an ben konuşuyorum” dedirtmektedir. Bu bağlamda, Hasan Hüseyin, toplumsal gerçekçi olduğunu ileri sürüp ‘benlik’ini ‘bizlik’inin önüne koyan şairlerden ayrılarak, bir Türkiye şairinden çok, Dutton’un örneğindeki Yeni Gineli şairlere yaklaşmaktadır. 

7) Özel Odak: Dutton (2004)’e göre, “her sanat yapıtı, kendini günlük yaşamın keşmekeşinden (hektikliğinden) ayırarak, özel bir deneyim odağı sunar. Bu, özellikle tiyatroda çok belirgindir. Oyun, gerçek yaşamı yansıtabilir; ancak herzaman özel ve ayrı bir deneyimleme sunar” (Gezgin, 19.02.2011). Oysa, toplumsal gerçekçi sanat, özellikle Brecht’gil tiyatro yaklaşımı, bu özelleştirmeyi alaşağı ederek, anlatılanların yalnızca bir oyun olduğunu, gerçek yaşamın acılarının öylece sürdüğünü vurgular. Böylece, sanat ve siyasetin ve sanat ve yaşamın birbirinden özerk olarak tasarlanmadığnı görürüz. Gezgin (Şubat 2007)’de dendiği gibi: “Sanata büyük bir yüktür bu; sanatla siyaseti özdeş saymak! Biz de sanmayız kaldıracağını, sanatın, her zaman, böylesi bir yükü. Ama anladık, şimdi çok iyi anladık ki tarihsel anlar vardır insan yaşamında; sanatla siyasetin aynı karbon kağıdıyla yazıldığı”.

3) Ribeiro (2007) Açısından ‘Kızılırmak’

‘Kızılırmak’ı bir de, Ribeiro (2007)’nin çizdiği çerçeve içinde yorumlayalım. Gezgin (23.02.2011)’de belirtildiği üzere:

“Ribeiro, şiiri geçmiş şiir geleneğinin herhangi birinin bir parçası olması ya da bu şiir

geleneklerinin herhangi bir öğesini taşıması üzerinden tanımlıyor. Şiiri şiir yapan, ‘şiir olma niyeti’ ile ve şiir geleneğinin bir parçası olarak üretilmiş olması. Bu tanım, ilk bakışta oldukça zayıf. Daha önceki şiirlere benzemiş olma ölçütü, başka ölçütlerle şiir sayılamayacak metinleri de şiir sayıyor. Yazar, bir adım ileri giderek, şiirle şiirimsiyi ayıran noktayı, şiirin geçmişini bilerek/ bilmeyerek yazmak olarak belirliyor.”

Ribeiro (2007)’nin koyduğu bu ölçütü, Türkçe şiirin bir bölümünün karşılamayacağı belli. Ancak, ‘Kızılırmak’ın, geçmişini bilen ve olduğu gibi benimseyen, ancak geleceği de karartmayan bir şiir olduğunu söyleyebiliriz. ‘Kızılırmak’ta, geçmiş, Jung’gil başörnekler (arketip) olarak belirir. İyiyle kötünün kavgası, bir yandan diyalektiğe yaslanırken; gerçekte, halk anlatıları dolayısıyla, Ahura Mazda’nın Angra Mainyu ile ezeli mücadelesine kadar geriye çekilebilir. ‘Kızılırmak’ı İran ile ilişkilendirmek, ilk başta garip gelebilir; ancak, Jung’un ‘başörnek’ anlayışı, kolektif bilinçdışımızdaki ortak insanlık temsillerimizin mitolojilerde ve halk anlatılarında gözlemlenebileceğini belirtir. Böylece, ‘Kızılırmak’, bir halk destanı olduğu ölçüde, başörnekleri ile, insanlık tarihindeki tüm destanlarla ilişkilendirilebilir. Bu destanlardan farkı ise, bir kahramanın başından geçen maceraları işlemek yerine, uzun bir haykırışa karşılık gelmesidir. Bu nedenle, ‘Kızılırmak’, bir ‘Gılgamış Destanı’ değildir; böyle olmadığı için, ‘Kızılırmak’, filme çekilseydi, Hollywood sineması yerine, Fransız sinemasındaki sanatsallık ile ‘Bisiklet Hırsızı’ ile tanınan İtalya sinemasının toplumsal gerçekçiliği arasında bir yerde duracaktı. Bu yönüyle, ‘Kızılırmak’ın bir ‘büyük adam(lar)’ anlatısı olmadığı da ortaya çıkmaktadır. O, söyleyiş özellikleriyle, Rus destan geleneğini yansıtmakla birlikte, başkişi boşluğu dolayısıyla, o gelenekten ayrılır. Aleksandr Blok’un bir Ekim Devrimi destanı olarak adlandırılabilecek ‘12’ adlı şiirinin tersine (bkz. Blok, 2012; Gezgin ve Natalina, 2002), ‘Kızılırmak’ta toplumsal gerçekliği kimin gözünden gördüğümüzle ilgili bir bilgi verilmemiştir. Böylece, ‘Kızılırmak’ın, ‘ben’ dili kullanmasına karşın, genel bir benlik ile, toplumsal gerçekçi anlatıya özgü olan, ‘3. tekil kişi’, diğer bir deyişle ‘3. göz’ kıvamına ulaştığını görürüz (bkz. Gezgin, 2009).

Ribeiro (2007)’den devam edelim:

“[Ribeiro] [ş]iiri şiir yapanın, şiir geleneğine bağlı olarak, şiir olma niyetiyle üretilmiş ses ve/ ya da yapı yinelemeleri olduğunu belirtiyor. Kartpostallarda da, reklamlarda da vb. yinelemeler olabilir; ama bu metinlerde, ‘şiir olma niyeti’ var olmadığı için şiir değiller” (Gezgin, 23.02.2011).

Ribeiro (2007)’nin bu yorumu ışığında incelendiğinde, Hasan Hüseyin, ‘Kızılırmak’ için “şiir değildir” demiş olsaydı bile, çeşitli yinelemeler, metne şiir niteliği kazandırıyor. İlk akla gelebilecek örnek, “ve öyle çok şey getirdiler ki” sözünün iki kez yinelenmesidir. Bu yineleme, getirilenlerin sayısının, başka hiçbirşeye yer kalmamacasına artmasını imlerken, bir yandan da, bir tiyatro oyunundaki farklı okuma olasılıklarını akla getirerek, şiirin duygu yükünü olumlu anlamda ağırlaştırmaktadır.

4) ‘Şiir Üstüne Bilimsel, Sanatsal ve Felsefel Değiniler’ Açısından ‘Kızılırmak’

Sıra, Gezgin (2005)’teki tartışmalar bağlamında, ‘Kızılırmak’ı yorumlamakta. Gezgin (2005)’te, şiire 5N 1K (gazetecilik soruları: Ne, Nerede, Ne Zaman, Nasıl, Neden ve Kim) ile yaklaşılmaktadır. “‘Kızılırmak’ nedir?” sorusu, tersine bir diyalektikle “‘Kızılırmak’ ne değildir?” sorusuna evrilebilir. Bu iki soru, ilk bakıştaki durumun tersine, eşdeğer sorular değillerdir. Bilgi ve varlık felsefeleri açısından bakıldığında, ilk soru, kavramsal ağacımızın aşağı doğru uzanan dallarında gezinip buradan gerisin gerisi gövdeye ulaşmamızı gerektirecek bir sorudur. Diğer bir deyişle, bu soruyla, ‘Kızılırmak’ın hangi dalın bir altdalı olduğunu düşünmek durumunda kalırız. “‘Kızılırmak’ bir destan örneğidir” diyebiliriz; “toplumsal gerçekçi bir şiir örneğidir” de diyebiliriz. “‘Kızılırmak’ ne değildir?” sorusu ise, şiirin kendisinden olmayıp başka şiirlerde olan özelliklerine odaklanmamız anlamına gelecektir. Bu açıdan, ‘Kızılırmak’, bir 1. Yeni ya da 2. Yeni şiiri değildir. Can Yücel’in kurduğu Osmanlıca, argo, küfür ve mizah karışımı külhani şiirin özelliklerini taşımaz. Kısa şiir, bu 37 bin vuruşluk şiirin çok ama çok uzağındadır. ‘Kızılırmak’ta olmayanlar, ‘Kızılırmak’ı bir şiir olarak ortaya koyabilmenin ne kadar zor olduğunu göstermektedir. O, zamanının şairlerinin şiirlerine benzemez bir biçimde, kendi şiirselliğini yaratmakta başarılı olmuştur.

“Her şiir, belli bir topluluğun şiiridir” (Gezgin, 2005). Bu yönüyle, ‘Kızılırmak’ın kime yazıldığı da, önem kazanmaktadır. Hasan Hüseyin’i Hasan Hüseyin, ‘Kızılırmak’ı da ‘Kızılırmak’ yapan özelliklerden biri, şiirin kaleme alıp yayınlandığı dönemde, yazın çevrelerinde toplumsal gerçekçiliğin ve günlük yaşamda sosyalizm umudu taşıyanların oldukça güçlü olması idi. Bugün böyle bir durum söz konusu değil. Dolayısıyla, yeni bir Hasan Hüseyin’in çıkması, şairin eşsiz özelliklere sahip olmasına ek olarak, böyle bir okur kitlesi yeniden oluşmadığı sürece, olanaksız.

Gezgin (2005), şiirleri, yaratım ve alımlama süreçleri açısından, kabaca 4’e ayırmaktadır: “1) Kolay yazılan, kolay okunan; 2) Kolay yazılan, zor okunan; 3) Zor yazılan, zor okunan; 4) Zor yazılan, kolay okunan.” Bunlardan, en yerinde olanının ‘zor yazılan, kolay okunan’ şiirler olduğu söylenebilir. ‘Kızılırmak’ da böyle bir şiirdir. Onu herkes yazamaz; kısa bir sürede çıkabilecek, “öyle esti yazdım” diyerek yazılabilecek bir şiir değildir. Öte yandan, bu emek-yoğunluğu, ona, kalın bir palto giydirmemiştir. Saydam bir şiirdir ‘Kızılırmak’; okuru düşündürür, ancak asla onun anlamakta zorlanabileceği gizli anlamlarla donanmış değildir. Bunu biraz daha açmamız gerekirse:

“İşte bunun için zordur şiir. Benle sen, o vb.'nin ilişki yumağından, kamu malı olacak bir şey çıkarmak, çok uğraş gerektirir. Bunun ölçüsü ise, şairin bir saatte değil de bir yılda yazması ya da yıllarca aynı şiirleri düzeltmesi hiç bir şekilde değildir. Sözkonusu olan; fiziksel zaman değil, psikolojik zamandır. Şairin algısı esastır. Hem diyebilir miyiz ki bir şair için, 'on yıl bir şiir üzerinde çalıştı.' O on yılın kaç saatinde çalışmıştır gerçekten?..” (Gezgin, 2005).

Hasan Hüseyin, ‘Kızılırmak’la, Nazım Hikmet’in ve Puşkin’in gizlice kulaktan kulağa yayılan yasaklı şiirlerinde olduğu gibi, bir kamusal şiir çıkarmıştır. Şairi bilinmeden de aktarılabilecek bir şiirdir bu. Şiirin sonunda belirtildiği gibi, Nazım Hikmet ve Puşkin ile, kısa bir süre de olsa, yasaklı olmakta ortaklaşır.

Gezgin (2005)’te “neden şiir?” sorusu, şöyle yanıtlanmaktadır:

“Bu soruyu iki türlü yanıtlayabiliriz: Birinci yoldan, şairin kişisel yaratım süreçlerine girmemiz gerekir, ikincisinden ise şiirden bir toplumsal kurum olarak söz etmek gerekir. İlk yol, şairi birşeyleri eksik ya da birşeyleri fazla bir kişilik olarak resmediyor. İkincisi ise, 'toplumun nasıl bir yapısı vardır ki şiiri zorunlu kılar?' sorusunu gündeme getiriyor. (...) Ama şairin asıl amacı, yalnızca yazıp da eksiğini gidermek ya da fazlalığını atmak değildir. Şair, şiirleri kendisinden başka birilerinin de okumasını ister. Yani bireyi eksen alan yorumumuz bile bir şekilde topluma olmasa bile topluluklara bağlanıyor. Çünkü şiir, okunur. Başkaları da bilsin istenir. Bu şekliyle, mahremde, papaza çıkarılan günahlar değildir.”

1963’te ‘Kavel’den sonra, 1965’te ‘Temmuz Bildirisi’ni yayınlayan Hasan Hüseyin’in ‘Kızılırmak’ kitabının 3. şiir kitabı olduğunu görüyoruz. Bu ilk iki kitabında, belli bir yetkinliğe ulaşmış olan şair için, şiirin, kendisinin gözünde bir tutku olması dışında, toplumsal gerçekçi düşüncelerinin bir ifade aracı olduğunu görmekteyiz. Bu açıdan, şair, toplumun ona aktardığı toplumsal gerçekçi düşünceleri yine topluma aktararak, bitimsiz bir toplumsal döngüyü tamamlamış olmaktadır. Bu yanıyla, şair, vazgeçilmezdir; ancak, düşüncelerin aktığı kanallardan biri olarak, aynı zamanda, toplumun bir parçasıdır.

Gezgin (2005)’ten devam edip bu yorumu derinleştirelim:

“Şimdi bu 'eksik giderme'-'fazlalık atma' karşıtlığını ele almak istiyorum. Önce

okur/izleyici/dinleyici tarafından bakalım konuya: Birey gelir, bir sanatsal metne maruz kalır. Bu metin ve duyguları arasında iki tür ilişki olabilir: Birincisi, arınma (katarsis); birey dertli çıkar metnin karşısına, ama metin bir uyarıcı olarak, o dertleri alır, dolan/boşalan bir kap modelinde kavranmış insan varlığından söker atar. O zaman şiirin işi, okuru rahatlatmak olacaktır. İkinci tür ilişki ise, engellenme ilişkisidir. Okurun belli bir yaşantısı vardır. Gündelik yaşamında mutludur. Şiir, ondaki çeşitli öğelere dokunarak engeller onu ve okurda olumsuz duygular oluşturur. En çok saldırganlık, nefret vb...”

‘Kızılırmak’ şiiri ya da genel olarak Hasan Hüseyin şiiri, iki tür ilişkiye de tam anlamıyla uymamakla birlikte, daha çok bir engellenme ilişkisini tarifler. İnsan, Hasan Hüseyin okuyarak rahatlamaz; tersine, Brecht’gil tiyatronun etkilerinde olduğu gibi, öfke ve bilinçle donanır. Okurun mutlu bir yaşamı yoktur; ancak, Yılmaz Güney’in ilk dönem filmlerinde, izleyiciyi “öcümüzü aldı” dedirterek rahatlatan o vurdulu kırdılı havası ile, ikinci dönem (70’li yıllar) filmlerinde siyasal eleştiri ve öfkelendirme/bilinçlendirme işlevi arasındaki farkı, genel olarak Hasan Hüseyin şiirinde ve özel olarak ‘Kızılırmak’ şiirinde net bir biçimde görürüz. Hasan Hüseyin, metnin içinde ortaya çıkarılıp tatlıya bağlanan sorunlara yer vermez. Tersine, bu sorunlar, tam da, gerçek yaşamda tatlıya bağlanmadığı ve bağlanmayacağı için, yer verir onlara şiirinde. O, adeta, Marks’a gönderme yaparak, “şairler şimdiye kadar dünyayı yorumlamakla yetindiler; esas olan, onu değiştirmektir” demektedir. Bu değiştirme hedefi, şiiri gereksiz kılmamakta, tersine, onu, eğitimsiz geniş kitlelere ulaşmakta vazgeçilmez bir kanal durumuna getirmektedir.

Gezgin (2005)’te, şiirin derdi ile şairin derdi arasında bir ayrım yapılmıştır. ‘Kızılırmak’, bu açıdan ele alınabilir: 

“Şiirin derdi olmalıdır. Şairin derdinden farklı olarak derdi olmalıdır. Bursa'da zamanın geçişini anlatmak, şiirin dikte ettiği bir dert değil şairin dikte ettiği bir derttir. Ama alalım bakalım Puşkin'in şiirlerini: Şairin kendi derdini dayattığı şiirler, kısa şiirleri oluyor daha çok. Ama onlarca uzun, anlatısal şiirinde, şiirin kendi derdi var. Nazım'ın Memleketimden İnsan Manzaraları, Şeyh Bedreddin Destanı, Kuvayı Milliye Destanı vb. kendi dertlerine sahip, aşılamamış -aslında aşılmaktan öte, karşılaştırma kaldıramayacak şiirlerdir. Şimdi öteki eksene gelelim, toplumsal eksene: Şairin ve şiirin dertlerini ikiye

ayırabiliriz; 1) Toplumun ya da bir topluluğun değişmesiyle ortadan kalkacak dertler. 2) Şairin bir birey olarak toplumla ya da toplulukla ilişkisindeki değişmeyle ortadan kalkacak dertler.”

‘Kızılırmak’ şiirinin derdi vardır. Şiirin sonunda yer verilen, mahkeme belgelerinde de belirtildiği gibi, “bir memlekette açlığın, yoksulluğun, sefaletin mevcudiyetinden bahsedilmesi ve mücerret emperyalist düzenin ve sömürücülüğün yerilmesinin ve sömürücülüğe, vurgunculuğa yol açan emperyalist düzenin değiştirilmesi gerektiğinin savunulması” sözkonusudur. Birçok Türkçe şiir örneğinin tersine, ‘Kızılırmak’ta, şairle şiirin derdinin bir olduğunu görmekteyiz. Öte yandan, şair, ‘Kızılırmak’ şiirinde olmasa da, ‘Acıyı Bal Eylemek’ kitabındaki ‘Ne Güzel Ne Güzel’ adlı şiirde, sitem etmekten geri durmamaktadır:

“ben hep onlar için söyledim şiirlerimi

onlar için yazdım bütün yazdıklarımı

ne çektimse bunca yıl, onlar uğruna

istedim ki duyar gibi yağmuru duysunlar yüreklerinde

istedim ki tokat gibi insin suratlarına

istedim ki desinler

  işte bizim de şairimiz

  işte bizim de sesimiz

  işte bizim de kurtuluşumuz

demediler bir tek gün

demediler bir tek gün

ağaçlar anladı beni

kayalar sular yollar

ama onlar anlamadı

ama onlar iğilmedi şiirlerime

     ne güzel

     ne güzel”

5) Metin Özellikleri Açısından ‘Kızılırmak’

‘Kızılırmak’ın metin özelliklerini incelediğimizde, ilk olarak şu nokta dikkat çekmektedir: ‘Kızılırmak’ın sayfa düzeninden, Hasan Hüseyin’in dizelerini ve çeşitli yapısal özellikleri, her bir sayfanın basılı özelliklerini gözeterek kurduğu anlaşılmaktadır.

‘Kızılırmak’, ‘silah ve şarkı’ ile açılmaktadır. Girişte, ‘silah ve şarkı’nın yinelendiğini görüyoruz. ‘Yekinir yürür’le başlayan ilk dize, hem yineleme dolayısıyla, hem de orman, toprak ve kalabalığı özdeşleştirmesi bakımından, şiirsel bir nitelik taşıyor. Şiir, ‘kuşlarım’ sözcüğüyle biten 3 dize ile devam etmektedir. Şiirin daha ilk sayfasında, bu yinelemeler, şiirsel atmosferi oluşturmaktadır. ‘Kırkıncı kapı’ ile, halk inanışlarına ve halk öykülerine gönderme yapılmaktadır. “[ş]akıdı kuş/ yarıldı nar/ delirdi ateş” sözlerinde, Homeros destanlarının özgün metinlerinde görülen eylem önceliği sözkonusudur. Bu devrik yapı ile, özne yerine eylem vurgulanarak, akıcı bir olay örgüsü oluşturulmaktadır.

- Sayfa 15’te (1966 baskısı), ‘biryanı’ ile başlayan 3 dize görülmektedir. Aynı sayfada, ‘oraları’ ve ‘oralarda’ yinelenmektedir.

- Sayfa 16’da ise, yinelemeler, bir ayraç niteliği kazanır: “ve bir... kaldırımlarda” yinelemesi görülür.

- Sayfa 17’de “bir kenti geri almak ve davul/ bir kenti geri vermek ve davul” biçiminde bir yineleme görürürüz.

- Sayfa 18’de, ‘gel’le biten 3 dize, halk türkülerine yaslanır. Sayfa 19’da, 5 dize, ‘bilir misiniz’ ile bitmektedir. Bu bölüm, sorularla bittiği için, bir seslenme özelliği göstermektedir.

- Sayfa 20’de ‘biraz’, ‘azıcık’, ‘hey bre’ gibi ifadeler yinelenmektedir.

- Sayfa 19-22 arasında, Nazım Hikmet’in ‘Dünyanın En Tuhaf Mahluku’ şiirindeki ‘sen’ dilinin yerini ‘biz’liğin aldığını, Hasan Hüseyin’in, halkı, bir tiyatro havasında konuşturduğunu görüyoruz.

- Sayfa 22’nin sonunda, ilk sayfa olan sayfa 9’dan sonra sayfa 19’da bir daha gelen ‘kuş’lu üçlüğün yeniden belirdiğini görüyoruz: “vurun kanatlarınızı karanlığa kuşlarım/ geçin sıcak ırmakları kuşlarım/ kızılırmak kızılırmak akın kuşlarım”

- Sayfa 21’deki yerelliğe dokunuş (Karadeniz, Çukurova, Uzunyayla, Ege, İstanbul), sayfa 23’te devam ediyor (Bursa, Çukurova, Konya, Sivas, Siverek) ve dünyanın diğer köşeleriyle bütünleşiyor (Singapur, Tahran, Kordoba, Karakas, Katanga, Roma, Ankara). Aynı zamanda, Proton-I ve Mariner-IV uyduları giriyor şiire (sayfa 23’te ve 25’te).

- Sayfa 25’te, şiire, ‘allı turnam’ giriyor. Aynı biçimde, sayfa 26’da, şiire, bir halk türküsünden alınma “arefe gününde bayram ayında” dizesi giriyor (‘Zeynebim’ türküsü).

- Sayfa 27’de ‘yasak’ sözcüğü sık sık yineleniyor.

- Sayfa 18, 28 ve 34’te, türkü biçimselliğindeki dizelere rastlanmaktadır: “gel benim/ kuşak kuşak/ yoluna kurban olduğum/ (...)/gel benim sevdiceğim/ gel benim umducağım/ beklediğim gel/ gel de bitsin”

- Sayfa 29’da “nekadar güç” (birleşik yazılmış), iki kez yineleniyor. Aynı sayfada, ‘el sallıyamadım’ ve ‘kırmızıkuşlar’ da yineleniyor.

- Sayfa 29’da, “ben kaldım buralarda”, bir halk türküsüne gönderme (‘Bahtı Karam’ türküsü).

- Sayfa 31’de ‘kel dağları’ ve ‘sesduvarlarını’ yineleniyor. Sayfa, “yok yok yok”la bitiyor.

- Sayfa 32’de “bir bildiği var” ve “yalan söylemedi” yineleniyor.

- Sayfa 32’de, Haçaturyan, Arjantin, Lumumba ve Vietnam anılıyor.

- Sayfa 33’te, sayfa 32’deki “hiç yalan söylemedi” sözünün yinelenmesinin üstüne, “hiç yalan söylemedi bu ozan” ifadesi yinelenmekte; ve Kamboçya ile Çukurova ve İstanbul ile Dakota ve Nevyork, birlikte anılmaktadır.

- Sayfa 35’te, “karagünlü saraylı soytarılıklar of” ifadesi yinelenmektedir.

- Sayfa 36’da, “yorul ey gayrı/akma ey su” iki kez yinelenmektedir.

- Sayfa 36-38 arasındaki bölümün Hasan Hüseyin’in şiirsel yinelemeleri en ustalıkla kullandığı bölüm olduğu söylenebilir:

“Yorul ey gayrı

akma ey su!

ey benim yaratan tedirginliğim tutsak yanım dinmeyen

                                                                       [sızım ey!

çıkarıp çıkarıp yeniden çıkarmak bu dağı bu doruğa

            yorul ey gayrı

            akma ey su!

durup durup kaygulanmak gibi birşey bu bizim sularla

                                                [akıp gitmelerimiz

sonsuz bir tren penceresinden savrulan güvercinleriz

            çok buruk çok buruk bir şarap diyorum sıkın bağları

            ben hiç ölmediğimi yaşamak istiyorum

            orman seviyorsam kimbilir dallara düşmanlığımı

            bayat bir başdönmesi - susmamak diye birşey

            kantutar beni yoksa - kantutmak diye birşey

            bırakma beni bırakma beni - çıldırırım diye birşey

            oysa düştüm develeri - düşlerimde uçaklar şimdi

            düşlerde başlayınca devrim - ne anladınız?

            devrim diye birşey - bir gecekondu tenceresinde

            demek ki önce devrim - ne anladınız?

            ve ölmek vazgeçilmez bir alışkanlıksa

                        yorul ey gayrı

                         akma ey su!

 

çiçekler bırakınca renklerini biçimlerini

resimler sakal salınca yaldızlı albümlerde

eski bir türkü gibi bakışlarından belli

bitkilerin sürüp giden yeşillerinden belli

kalırız gündengüne yaşlanan sözcüklerde

bir akşam saatinde günbatımında

gözgöze gelmelerde ve içkiye yenilmelerde

bülbüllerin öte öte bitiremedikleri

kana benzer kan değil kan gibi korkunç ve karanlık

kalırız birşeylerde ve kimbilir tanrımsılarda

belki de çocukların hiç bitmeyen oyunlarında

ve ölmek vazgeçilmez bir alışkanlıksa

gülersin - menekşeler olur sesin - bırakıp gitmek

gözlerine bakınca balıklar cıvıldaşmak - bırakıp gitmek

bir avuç bulut içmek masmavi güvertelerde

ağlamak tekil değil - ne anladınız?- bırakıp gitmek

kalırız birşeylerde ve kimbilir tanrımsılarda

böcekti karanfildi kemandı bonaparttı

            anarşistti burjuvaydı polisti kenediydi

                        yoksuldu zengindi kıraldı soytarıydı

                                    soğuktu sıcaktı ılımandı of

                                        değil işte bu değil

                                               topunun sülâlesini!

adamı tutup götürüyorlar     

geceyi burnundan getiriyorlar

bütün kırbaçları bütün kelepçeleri bütün alçaklıkları

adamı vurup öldürüyorlar

geceyi bir daha yaşamak kolay

adamı bir daha öldürmek zor

siz bu tutanaktan ne anladınız

öldürmek diye birşey - ne anladınız

suçsuzdu diyorum - ne anladınız

sefaleti yok etmek adamın düşü

güzel günler düşünmek işi

diyorlar bu kokan balığın başı

tevfik fikret diyor devenin başı

kime yüklemeli bu iğrenç suçu

kime yüklemeli bu iğrenç suçu

kime yüklemeli bu iğrenç suçu”

- Sayfa 39’da, Kastro, Zapato, Amado, Vaşington, Vietnam, Sivas, Afrika ve Leonard Kogan anılmaktadır. Aynı biçimde, sayfa 41’de şu şehirler anılmaktadır: Sakarya, Sivas, Erzurum, Madrid, Seul, Havana, Saygon ve Vaşington.

- Sayfa 42, ‘‘Kızılırmak’ın doruğu’ olarak adlandırılabilir. Şiir, bu sayfa ile bitebilirdi. Ancak, 21 sayfa daha sürmektedir. Buradaki yığmacı altyapı, okuru, sondaki dizelere hazırlamaktadır:

“Birgün çıkıp geldiler - anlamsız yüzlerini ve gülüşlerini -

tüketimartıklarım üretimorganlarını ve eski külotlarını -

çikletlerini çukulatalarmı getirip bıraktılar - tiklerini mi-

miklerini çiğliklerini - gençkızların düşlerini getirip bırak-

tılar - hergün hergün yeniden getirip bıraktılar - iplerini

oltalarını konservekutularmı - süttozlarmı soyalarını sa-

lemlerini - kısırlıkhaplarmı madalyalarını tasmalarını -

bayraklarını bayrakyırtmalarını sövmelerini - anamıza

bacımıza çocuğumuza - en çok önem verdiğimiz şeyle-

rimize - üretimorganlarını ve tüketimartıklarım kullana-

rak - tanrının ve isa'nın ve bizimkilerin izniyle - atlarını

seyislerini çombelerini - tıraşlarını ve dişlerini getirip bı-

raktılar - hergün hergün yeniden getirip bıraktılar - son-

ra güzel güzel anlaşmaları - sonra güzel güzel sözleş-

meleri - sonra güzel güzel paylaşmaları - asılmış-

ların ve asılacakların izniyle - vedurmadan durmadan

baltazar bayramlarını - sonra güzel güzel savaş uçakla-

rını - radarları rampaları atombombalarmı - denizaltı de-

nizüstü birşeylerini - bilinçaltı bilinçüstü herşeylerini -

piekslerini bitekslerini bitpazarlarını - eroinlerini kokain-

lerini getirip bıraktılar - hergün hergün yeniden getirip

bıraktılar- 

             ve sonra çekilip gitmediler gemilerine

             ve sonra çekilip gitmediler gemilerine

             ve sonra çekilip gitmediler gemilerine

                     ve artık okadar çok şey getirdiler ki

                     ve artık okadar çok şey getirdiler ki

                     ve artık okadar çok şey getirdiler ki

                            bağımsızlığa yer kalmadı ülkemde”

- Sayfa 43’te “ey hergün ölüm” ifadesi yinelenmektedir.

- Sayfa 44’te dizeler, “gel” çağrısı üzerine kurulmuşken, Bolivya, Rio, İspanya, Vietnam, Zonguldak ve Çukurova anılmaktadır.

- Sayfa 45’te “elbet bir bildiği var”, “kolay değil”, “a benim gülüm” gibi ifadeler ve ‘yaşamak’ sözcüğü yinelenmektedir. “Elbet bir bildiği var” yinelemesi, bir sonraki sayfada da sürmekte; Kore ve Vietnam anılmaktadır.

- Sayfa 47’de, ‘akmasın’ ve ‘gülmesin’ yinelenmektedir.

- Sayfa 48’de, Kongo ve Havana anılmaktadır.

- Sayfa 50’nin sonunda, “canım efendim” üstünden kurulan dizelerle, yeniden türkü biçimselliğine ulaşılmaktadır (‘Nesini Söyleyim’ türküsü). Aynı biçimsellik, bir sonraki sayfada yer alan aşağıdaki dizelerde de görülmektedir. Aynı sayfada, “azgelişmişim” sözünün sıklıkla yinelendiği görülmektedir:

“neylerim ben kitapları kocaman kitapları

efendim okusun benim, canım efendim

o kuştüyü salonlarda, canım efendim

okusun da büyüsün benim efendim

okusun da biliversin aklımdan geçenleri

ben işte hep böyle azgelişmişim

yâni ben çünkü evet azgelişmişim

evet çünkü hayır fakat ben işte azgelişmişim

çokçalışmış azgelişmiş ve işte yoksul düşmüş

cephelerde mapuslarda aslanım aman

kıtlıklarda kıyımlarda kurbanım aman

seçimlerde sayımlarda ben varım aman

kerpiçlerde küllüklerde hayranım aman

şenliklerde şölenlerde ben yokum aman

ben işte hernedense azgelişmişim

çokçalışmış azgelişmiş ve işte yoksul düşmüş

demiri de kömürü de sökerim aman

buğdayı da pirinci de ekerim aman

çilem budur benim işte çekerim aman

evet çünkü hayhay fakat ben işte azgelişmişim

yâni ben çünkü evet hayır fakat azgelişmişim

ölüm kalım kıtlık kıyım ben varım aman

bayramlarda seyranlarda ben yokum aman

soygunlara vurgunlara hayranım aman

vatan millet allah patron kurbanım aman

kalabalık ve karanlık türküyüm aman”

- Sayfa 50’deki “canım efendim” türküselliği, sayfa 52’de de sürmektedir.

- Sayfa 53’te, şiirin başındaki “şakıyan kuş”, “yarılan nar” ve “deliren ateş” yeniden belirmektedir. Sayfa 54’te ise, kuşlu üçlük, yeniden görülmektedir.

- Sayfa 55’te birçok yinelemeyle birlikte, türkü biçimselliğinden yararlanıldığı bir kez daha görülmektedir.

- Sayfa 56’da, Hasan Hüseyin, şiirin çizdiği kara tabloda bir umut ışığı yakar; böyle gelmiş böyle gitmeyecektir:

“vatan topraksa eğer

ormansa nehirse mâdense vatan

işçiyse köylüyse aydınsa vatan

            yâni yapıp yaratmaksa herşeyi yenibaştan

                        sevmeyi yenibaştan

                        alkışı yenibaştan

            bir hesabı vardır bunun sorulur

            bu hesabı soracaklar bulunur

                        akgün karagünden öcünü alır birgün

ürker altunlu yiğitliğin senin ey bunak düzen

ürker bu yağma saltanatın

            o kanlı karanlıktan kopup gelen bebeğin

                        güneş renkli ilk çığlığından

lenin'ler olur bu çığlık hey bekleroğlu

     marks'lar mao'lar mevlâna'lar

          mustafa kemaller olur hey bekleroğlu

                galile'ler gagarin'ler adsız ustalar

                     ve sen olursun işte hey bekleroğlu

                           kıtlıklarda

                                kıranlarda

                                     kurtuluşlarda”

- Proton-I ve Mariner-IV uyduları, sayfa 57’de yeniden görünmektedir.

- Sayfa 58’de, Hasan Hüseyin, başa dönmekte; Spartaküs’le Vietkong’u birlikte anmaktadır:

“Silâh ve şarkı

ben bütün karanlıkları bunlarla yendim

sesimde benim

            iki yumruk gibi yanyana dövüşüyorlar

                        spartaküslerle viyetkonglar

yüreğimde benim

            ette bıçak gibi yatıyor

yarım kalan şarkıları yiğitlerimin

öfkemde benim

            çok dallı bir ağaçtır özlemek

                        doymadan gidenlerimin gözbebeklerinden

yürüdüm üstüne üstüne bunca yıl

geçtim dikenlitellerini yasakların bir bir

tavında demir

            tavında toprak

                        ve tavında yürek gibi kabarık

                                    ve alıngan

dokundum ateşli kabuğuna güzelin

                                    iyinin

                                          gerçeğin

                        soyundum kötülüklerden çırçıplak”

- Sayfa 60’daki “bir oğlum olacak adı temmuz” dizeli sayfa boyu metin, ayrıca yazılıp ‘Kızılırmak’a yamalanmış havası vermektedir. Şiirin bütünlüğüne uymamaktadır. Bu bölümde (sayfa 60), sayfa 57’de görülen ‘karataş üçlemesi’nin yinelendiğini görmekteyiz. Bu üçleme, sayfa 62’de de bulunmaktadır: “karataşın göbeğinde aşk/ karataşın göbeğinde barış/ karataş çatladıçatlıyacak”

- Son sayfa olan sayfa 63’te ise, şiirin kuşlu üçlük ile sonlandığını görüyoruz.

6) Hasan Hüseyin’in Diğer Yapıtları Açısından Kızılırmak

Hasan Hüseyin’in (1927-1984) şiir kitapları, yayın sıralamasıyla birlikte, şunlardır: ‘Kavel’ (1963), ‘Temmuz Bildirisi’ (1965), ‘Kızılırmak’ (1966), ‘Kızılkuğu’ (1971), ‘Ağlasun Ayşafağı’ (1972), ‘Oğlak’ (1972), ‘Acıyı Bal Eyledik’ (1973), ‘Kelepçenin Karasında Bir Ak Güvercin’ (1974), ‘Koçero Vatan Şiiri’ (1976), ‘Haziran'da Ölmek Zor’ (1977), ‘Filizkıran Fırtınası’ (1981), ‘Acılara Tutunmak’ (1981), ‘Işıklarla Oynamayın’ (1982), ‘Tohumlar Tuz İçinde’ (1988), ‘Kandan Kına Yakılmaz’ (1989), ‘Karagün Dostu’ (1989). Şairin, ayrıca, çocuk kitapları, gülmece öyküleri kitapları ve bir gezi yazıları kitabı bulunmaktadır. Bu bölümdeki yorumlarda, şairin ‘Kızılırmak’ öncesindeki iki kitabına (‘Kavel’ ve ‘Temmuz Bildirisi’) ağırlık verilmiştir.

‘Kızılırmak’, Hasan Hüseyin’in diğer yapıtları ile birlikte değerlendirildiğinde, şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır:

- Hasan Hüseyin şiirinin geneline bakıldığında, bu şiirin miting meydanlarında okunmak üzere yazılmış, bol ünlemeli nitelikte olduğu anlaşılmaktadır. Bu şiirlerde, ‘ey’ ve ‘hey’ gibi ünlemeler, sık sık yer almaktadır. Ahmet Yıldız, Hasan Hüseyin’in 29. ölüm yıldönümü için yazdığı anma yazısında, benzer bir noktaya işaret etmektedir:

“Destanda bulunan açık söyleyiş ve şematik yapı "Kızılırmak" şiirinde, bir ressamın fırça vuruşları gibidir. Düşünce ve duygu gerilimine göre aldıkları konum dizelerin söylenişini belirler. "Söylenişi" sözcüğünü özellikle vurgulamak istiyorum, çünkü, Hasan Hüseyin şiiri söylemek içindir ve yüksek sesle, belki de gittikçe yükselen bir ses tonuyla okunmak içindir. Bence, yetmişli yılların, bugün suçlanan, tu kaka edilen ve “toplumcu şiir” olarak adlandırılan şiir anlayışının belki de prototipi, bütünün bir özetidir.”

- ‘Kızılırmak’ta ve Hasan Hüseyin’in diğer yapıtlarında (örneğin, ‘Kavel’ kitabında yer alan ‘Şapka’ şiiri), uyanmayı bekleyen halk için ‘bekleroğlu’ sözü kullanılmaktadır. Bu söz, bir tek Hasan Hüseyin şiirinde görülmektedir.

- ‘Kızılırmak’ta, sayfa 56’da, Marks, Mao, Mevlana, Mustafa Kemal, Galile ve Gagarin, birarada anılmaktadır. Hasan Hüseyin’in diğer yapıtlarında da, Mustafa Kemal anılmaktadır (örneğin, ‘Kavel’ kitabındaki ‘Efendiler’ şiiri ve ‘Alacakaranlıkta Kimlik’ şiiri ve  ‘Temmuz Bildirisi’ kitabındaki ‘Sivas Sabahı’ şiiri).

- Hasan Hüseyin’in diğer yapıtları incelendiğinde, Hasan Hüseyin şiirinin ‘Kızılırmak’ta da görülen temel özelliğinin, şiirsel yapıyı yinelemeler üstünden kurmak olduğu görülmektedir (örneğin, bkz. ‘Kavel’, ‘Temmuz Bildirisi’, ‘Acıyı Bal Eyledik’ vd.).

- Hasan Hüseyin’in yayınlanan ilk şiiri kitabı olan ‘Kavel’de, ‘Kızılırmak’ta kullanılan birçok şiir tekniğinin denendiğini, ‘Kızılırmak’ta ise bunların geliştirildiğini görüyoruz. Bu açıdan, ‘Kavel’de, ‘Kızılırmak’taki söyleyiş özelliklerine ve şiirselliğe en yakın şiirlerin ‘Tutanak’, ‘Geçitte Geyikte Güzelde’ ve ‘Cezayiruna’ şiirleri olduğu görülmektedir.

- ‘Kavel’ ile ‘Kızılırmak’ arasında geçiş özellikleri taşıyan ‘Temmuz Bildirisi’nde, ‘Hiroşima’ adlı şiir, ‘Kızılırmak’ta izlenecek kimi izleklerin müjdecisi olma özelliğini taşımaktadır.

7) Diğer Açılardan ‘Kızılırmak’

Yukarıdaki değerlendirmeler dışında, aşağıdaki noktalar da ele alınabilir:

- ‘Kızılırmak’ın tek tek, sözcük sözcük bir sayısal çözümlemesi (örneğin, belli sözcüklerin kullanım sıklığı) yapılabilir. Bunun bir parçası olarak, ben/biz ve birinci tekil ve çoğul kişi kurulumları incelenebilir.

- Jung’cu psikanaliz açısından, ‘Kızılırmak’taki başörneklerin (arketip) ayrıntılı bir çözümlemesi yapılabilir.

- Şiirdeki yinelenen izlekler (leitmotif) incelenebilir.

- ‘Kızılırmak’, çağdaşı olan toplumsal gerçekçi yapıtlarla karşılaştırılabilir.

- Şiirde geçen yabancı ülkelerden, şiirin haritası çıkartılabilir.

- Şiirde yer alan (yabancı ülke dışındaki) yabancı adlar, gözden geçirilebilir.

- Dilbilimci Saussure’ün üç havuzuna karşılık gelecek biçimde, ‘Kızılırmak’ın anlamsal, sözdizimsel ve sessel çözümlemesi yapılabilir. Buna, Saussure sonrası dilbilimde, özellikle Wittgenstein’dan esinlenerek gelişen kullanımbilim (pragmatics) boyutu da eklemlenebilir.

- Şiirin Halit Çelenk’e adanması dolayısıyla, Hasan Hüseyin ve Halit Çelenk ilişkisi irdelenebilir.

- Şiirin uyakları ve hece düzeni incelenebilir.

- “Bir oğlum olacak adı temmuz” bölümü, ayrıca çözümlenebilir. Aynısı, türküselliğin ağır bastığı bölümler için de geçerli.

- Şiir üzerinde bir cinsiyet çözümlemesi yapılabilir.

- Şiirde kullanılan kipler ve zamanlar incelenebilir.

- Afrikalı-Amerikalı şair Countee Cullen’ın ‘Miras’ adlı şiirinde paragraf başı işlevi gören ifadelerin ‘Kızılırmak’taki eşdeğerleri, karşılaştırmalı olarak ele alınabilir (bkz. Cullen, 2002; Gezgin, 2002).

- Aleksandr Blok’un ‘Oniki’ şiiri için yapıldığı gibi, ‘Kızılırmak’ın metronomları saptanabilir.

- ‘Kızılırmak’ta kullanılan noktalama imleri çözümlenebilir. 

- ‘Kızılırmak’taki yinelemeli zarflar incelenebilir.

- Bu çalışmada, ‘Kızılırmak’, Hasan Hüseyin’in birkaç yapıtıyla birlikte değerlendirildi. İlerideki bir çalışmada, ‘Kızılırmak’, şairin tüm yapıtlarıyla ilişkilendirilerek incelenebilir. Kitap oylumunda olacak bu çalışmanın uzun zaman ve yoğun bir emek gerektireceği kuşkusuz.

8) Sonuç

Bu çalışmada, çeşitli kuramlardan kalkarak, ‘Kızılırmak’ şiirinin yorumlanması amaçlandı. Kuşkusuz, bu, eksiksiz gediksiz bir çalışma değildir. Ayrıca, bir kitap oylumunda incelenmesi gereken konu, bir kitap bölümüne sıkıştırılmaya çalışılmıştır. İkincisi, bu yorumda, ussal ve tümdengelimsel bir yaklaşım egemendir. Bunun tersi bir yaklaşımla, hem bu çalışma hem de genel olarak, Türkçe şiir eleştirisi gelişecektir. Tersi yaklaşımdan kasıt, şiir alanında daha görgül çalışmaların yapılmasıdır (Gezgin, 2006). Bu görgül çalışmalarla, bir şiirin değişik kesimler tarafından nasıl algılandığı saptanabilecek ve okurun algısını da içeren çoğulcu bir şiir eleştirisinin kuruluşu olanaklı olacaktır. Bu, özellikle de, toplumsal gerçekçi yazın örnekleri için, kuramsal nedenlerle, bir gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Toplumsal gerçekçiliğin kitlelere ulaşma gibi bir ayağı olduğuna göre, eleştirinin de dört duvar arasından çıkıp Hasan Hüseyin şiirinin geldiği sokaklara ve meydanlara taşmasını bekleyebiliriz.

‘Kızılırmak’ın ve Hasan Hüseyin’in Türkçe şiire katkısı yadsınamaz. ‘Kızılırmak’ın bu eleştirisi, ‘Kızılırmak’ın Türkçe şiire sunduğu katkının binde birini Türkçe şiir eleştirisine sunabildiyse, ne mutlu bize...

 

Kaynakça

Blok, A. (2002). Oniki (Rus.çev. E. Natalina ve U.B. Gezgin). Evrensel Kültür Dergisi, 130,

s.7-11 (Ekim 2002).

Cullen, C. (2002). Miras (İng.çev. U.B. Gezgin). Evrensel Kültür Dergisi, Sayı 121.

Dutton, D. (2004). A naturalist definition of art. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 64(3), 367-377.

Gezgin, U. B. (hazırlanıyor). Yaratıcı yazarlık ve film eleştirisi. Ho Çi Min Kenti, Vietnam,

2009.

Gezgin, U. B. (2012). Kliniğimden insan manzaraları: Bir psikolog olarak Nazım Hikmet.

Pandora Dergisi (Hollanda), sayı 23, Haziran 2012 sayısı, s.36-37. http://www.pandoram.nl

Gezgin, U. B. (2011). “Şiir nedir?” Haberajans, 23 Şubat 2011.

http://www.haberajans.com/qsiir-nedir-q-yazisi-2271.html

Gezgin, U. B. (2011). Sanat ve şiir nedir? Haberajans, 19 Şubat 2011.

http://www.haberajans.com/sanat-ve-siir-nedir-yazisi-2259.html

Gezgin, U. B. (2010). Sanatı değerlendirebilmek için 2 ölçüt: Emek-yoğunluğu ve yeri-doldurulamazlık. http://kultur.sol.org.tr/makaleler/ulas-basar-gezgin/sanati-degerlendirebilmek-icin-iki-olcut-emek-yogunlugu-ve-yeri-doldurul

Gezgin, U. B. (2007). Sanat ve siyaset (başyazı). Havuz Dergisi Şubat 2007 sayısı.

http://www.dergi.havuz.de/0001-A-SUBAT-2007/web1.html

Gezgin, U. B. (2007). Sanat ve siyaset üstüne değiniler.

http://ulas.teori.org/index.php?option=com_content&task=view&id=642&Itemid=30

Gezgin, U. B. (2006). Şiir olmasaydı ne olurdu?.. Havuz Dergisi Mart 2006 Sayısı.

http://www.havuz.de/5/mart/ulasbasargezgin.htm

Gezgin, U. B. (2005). Bilişsel bilimler elkitabı. Lulu. http://www.lulu.com/content/1232419

Gezgin, U. B. (2002). Countee Cullen’ın ‘Miras’ı üzerine. Evrensel Kültür Dergisi, Sayı 121,

s.54-57. (Ocak 2002).

Gezgin, U. B. (2001). Puşkin'in Çingeneler (1824) şiiri üzerine. Evrensel Kültür Dergisi, sayı

117 (Eylül 2001).

Gezgin, U. B. ve Natalina, E. (2002). Aleksandr Blok’un onikisi. Evrensel Kültür Dergisi,

130, s.3-6 (Ekim 2002).   

Korkmazgil, H. H. (1992). Acılara tutunmak. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1992). Kandan kına yakılmaz. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1991). Haziranda ölmek zor. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1991). Kızılırmak. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1990). Acıyı bal eyledik. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1990). Işıklarla oynamayın. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1990). Kelepçemin karasında bir ak güvercin. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1990). Oğlak. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1989). Filizkıran fırtınası. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1989). Karagün dostu. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1989). Temmuz bildirisi. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1988). Kızılkuğu (şiirin uyanışı). Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1988). Koçero vatan şiiri. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1988). Tohumlar tuz içinde. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1987). Ağlasun ayşafağı. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1987). Kavel. Ankara: Bilgi Yayınları.

Korkmazgil, H. H. (1970). Kızılırmak. Ankara: Yayınevi belirtilmemiş.

Korkmazgil, H. H. (1966). Kızılırmak. Ankara: Bizim Yayınlar.

Ribeiro, A. C. (2007). Intending to repeat: A definition of poetry. Journal of Aesthetics and Art

Criticism 65(2), 189–201.

Yıldız, A. (2013). Hasan Hüseyin niçin okunmuyor? Gerçek Edebiyat, 27 Şubat 2013.  http://www.gercekedebiyat.com/haber-detay/hasan-huseyin-nicin-okunmuyor-ahmet-yildiz/799

*****

Gezgin, U. B. (2014). “Ben bütün karanlıkları bunlarla yendim”: Hasan Hüseyin’in

‘Kızılırmak’ şiiri (1966) üstüne-2. Hayal Dergisi, sayı 48. Ocak - Şubat - Mart 2014.

Gezgin, U. B. (2013). “Ben bütün karanlıkları bunlarla yendim”: Hasan Hüseyin’in

‘Kızılırmak’ şiiri (1966) üstüne-1. Hayal Dergisi, sayı 47.

---

[1] ‘Türk şiiri’ yerine özellikle ‘Türkçe şiir’ denmiştir; çünkü kendini ‘Türk’ olarak ifade etmeyenlerin de katkı verdiği bir şiirdir ‘Türkçe şiir’.

Kaynak: Gezgin, U.B. (2017). “Ben Bütün Karanlıkları Bunlarla Yendim” – Şiir Eleştirileri (2000-2017) [“I Won over Darkness by These”: Poetry Criticisms].

“BEN BÜTÜN KARANLIKLARI BUNLARLA YENDİM”  Şiir Eleştirileri (2000-2017) – Ulaş Başar Gezgin İçindekiler 1. “Şiir Nedir?” (2008) 2. Sanat ve Şiir Nedir? (2008) 3. Sanatı Değerlendirebilmek için 2 Ölçüt: Emek-yoğunluğu ve Yeri-doldurulamazlık (2008) 4. Şiir Üzerine Bilimsel, Felsefel ve Sanatsal Değiniler (2001) 5. Lorca’nın ‘İgnasyo Sançez Mehyas Ağıdı’ Üzerine (2001) 6. İgnasyo Sançez Mehyas için Ağıt (çeviri şiir metni) 7. Countee Cullen’ın ‘Miras’ı Üzerine (2002) 8. Miras (çeviri şiir metni) 9. Aleksandr Blok'un "Oniki"si Üzerine (2002) 10. 12 (çeviri şiir metni) 11. 5 Şiir Üstüne Yorumlar (2012) 12. “Unutulmak İsteyenlerin Sayısı Bu Aralar Artmış” (2012) 13. Vietnam Şiiri’ne Kısa Bir Giriş (2007) 14. Şiir Olmasaydı Ne Olurdu? (2006) 15. Şiirin Sözel Bir Sanat Olarak Görüldüğünde Yitirdikleri ve Kazandıkları Üzerine (2004) 16. ‘Folklor’: Şiirin de Cemal Süreyya’nın da Dostu (2003) 17. Puşkin'in Çingeneler (1824) Şiiri Üzerine (2001) 18. Sanat ve Siyaset Üstüne Değiniler (2007) 19. Kliniğimden İnsan Manzaraları: Bir Psikolog Olarak Nazım Hikmet (2012) 20. “Ben Bütün Karanlıkları Bunlarla Yendim”: Hasan Hüseyin’in ‘Kızılırmak’ Şiiri (1966) Üstüne (2013) 21. Kemal Özer: Yürüdükçe Öğrenen Şair 22. Sennur Sezer’in Bütün Şiirleri: Anıtsal Bir Şairin Gelişimini İzlemek İçin 23. Şiir Üstüne (1999) 24. -Bir Afrikalı Amerikalı Şiirin Olabilirliği (2000)