Asya-Pasifik’te Bu Hafta (83): Kardeş Sofrası

Asya-Pasifik’te Bu Hafta (83): Kardeş Sofrası

Ulaş Başar Gezgin

Çağımızın bilgi çağı olduğu söylenir durur; bilginin sınır tanımadığı, bilgilerin artık çok hızlı yayıldığı sıklıkla dile getirilir. Genelağ (internet) yaygınlaşmadan önce, dünyada en kolay dolaşan nesneler, yiyeceklerdi. Türkiye yemekleri yediğimizi sanırken, gerçekte, yediklerimiz, dünyanın dört bir yanından gelme... Hele domates, patates, biber vd.’nin Türkiye mutfağı için vazgeçilmez olduğunu düşünüyorsanız; aşağıdaki kökenbilgisi dökümü, ilginizi çekebilir: 

Domates, Güney Amerika kökenli bir sebze. Dünyaya, İspanyol sömürgecilerince yayıldı. Domates, 16. yüzyıla dek, Avrupa’da da Asya’da da bilinmiyordu. Ancak, ‘ketçup’ sözcüğü, Avrupa dillerine ve dolayısıyla birçok dünya diline, Çince’den geçme bir sözcük; ketçabın ilk örneklerini, domatesi Avrupalılar’dan öğrenen Çinliler yapmıştı. Türkçe, Hintçe ve diğer birçok dildeki ‘çay’ sözcüğü de Çince’den gelme.

Biber türlerinin Güney ve Kuzey Amerika’da İÖ 7500’den beri yetiştiği biliniyor. Biber de, dünyaya, İspanyol sömürgecilerince yayıldı. Patates de Güney Amerika (And dağları) kökenli. O da, dünyaya, İspanyol sömürgecilerince yayıldı. Mısır da Orta Amerika’dan İspanyol sömürgeciler eliyle yayıldı. 

Patlıcanın anayurdu Hindistan; fakat İsa’dan önceki dönemlerde bile Avrupa ve Çin’de biliniyordu. Salatalık ve kavun da Hindistan kökenli. Hindistan, İran ve çevresinin dünya mutfağına katkısı büyük: Nar, İran ve Kuzey Hindistan (Himalayalar) kökenli; havuç, Afganistan kökenli; bezelye, Kuzey Hindistan ve Pakistan kökenli; ıspanak, Nepal ve Hindistan kökenli; maydanozsa, İran kökenli (zaten, kimi dillerde ‘maydanoz’ için kullanılan sözcük, ‘Pers otu’). Ceviz, Fransa ve İran; zeytin, Doğu Akdeniz ve Kuzey İran kökenli. Her yanı saran tarçın kokularıyla ünlü Sri Lanka ise, tarçının anayurdu (ancak Türkçe’ye ‘Çin ağacı: dar-ı Çin’ anlamıyla geçmiş).

Dünya mutfağına belki de en büyük katkı, uygarlığın beşiği olan Güneybatı Asya’dan (Mezopotamya) geliyor. Mercimek, sarmısak, kayısı ve erik, Güneybatı Asya kökenli. Ayrıca, küçükbaş ve büyükbaş hayvanlar, insanlık tarihinde ilk kez Güneybatı Asya’da evcilleştirildiğinden, günümüzde yediğimiz hayvan etlerinin ve sosisin ilk kez Güneybatı Asya’da yendiği düşünülüyor (evcilleşme döneminden önce, elbette, yabanıl hayvan etleri yeniyordu). Evcilleşme dolayısıyla, süt ve tereyağının ilk kez Güneybatı Asya’da tüketime girdiği düşünülüyor. Peynirin ve pırasanın anayurdu ise, Mısır ve Güneybatı Asya. Kıvırcık salatayla ilgili ilk yazılı metin, Eskil (Antik) Mısır’da. Hurmanın anayurdu, öngörülebileceği gibi, Arabistan ve Güneybatı Asya. Fasülyenin anayurdu, Mısır ve Kuzey ve Güney Amerika olarak görülürken; soğanın anayurdu, Mısır, Hindistan ve Güneybatı Asya olarak görülüyor. Kestane, Kuzey Amerika, Avrupa ve Güneybatı Asya kökenli.

Ekmeğin yendiğine ilk kanıt, Eskil Mısır ve Güneybatı Asya’da. Ancak, ekmek yapımının daha da geriye gidebileceği düşünülüyor. Ekmeğin, İran, Hindistan, diğer Güneybatı Asya ülkeleri, Etiyopya ve çeşitli Avrupa ülkelerinde değişik türleri var. Ekmek, insanlığın tarım toplumuna geçerek, buğday ekmeye başlamasının bir sonucu. Belki de, insanlık için büyük bir buluş olarak anılmalı. Doğu Asya’da, ekmekten daha yaygın olan pirinç ise, Çin kökenli. İÖ 8,000-10,000’de Çin’de, İÖ 5000’de Hindistan’da, sonrasında Kore, Japonya ve (Endonezya, Filipinler ve Tayland başta olmak üzere) Güneydoğu Asya’da yetiştirildiği düşünülüyor.

‘Anadolu kahvesi’ için Türk ve Yunan ulusalcılarının “Türk kahvesidir!”; “hayır, Yunan kahvesidir!” diye kavga etmesi boşuna... Birincisi, kahve, iki toplumu birbirinden ayıran değil ortaklaştıran bir içimlik olarak öne çıkarılmalı. İkincisi, kahvenin anayurdu zaten Etiyopya. Bamya da Etiyopya kökenli. Afrika’nın güneyi ise, karpuzun anayurdu.

Muz ve portakal, Güneydoğu Asya; limon, Hindistan, Myanmar ve Çin;  şeftali ve mantar, Çin; çay, Güney Çin ve Güneydoğu Asya; şeker, Güney Asya ve Güneydoğu Asya kökenli. Kiraz, Giresun; elma, Doğu Anadolu; incir, Kuzey Anadolu ve Güneybatı Asya; nohut, Anadolu ve Güneybatı Asya; lahana, Akdeniz;  ahududu, Anadolu ve Kuzey Amerika; üzüm, Akdeniz ve Orta Asya; ayva, Güneybatı Asya ve Kafkasya; enginar, Kuzey Afrika ve Akdeniz kökenli. Yoğurt ve armut, Orta Asyalı ve ilk kez Orta Asya’da içildiği düşünülen ayran, bugün, Türkiye, Balkanlar, Güneybatı Asya ve Orta Asya’nın ortak içeceği.

Bugün yemek için kullanılan çatal ve çubuk, Avrupa ve Asya ekinlerini ayıran önemli bir simge olarak görülüyor. 17.-18. yüzyıla dek Avrupa, elle yiyordu; çatal, Avrupa’da çok geç yaygınlaştı. Hindistan’da ise, elle yemek hala yaygın. Türkiye’de, elle yemek yerine, çatal kullanmak, ilerleme belirtisi sayılıyor; çünkü ülkemiz, 150 yıldır, Hintlileşmeye ya da Çinlileşme’ye değil Avrupalılaşma’ya çalışıyor. Ancak gelin görün ki, yediğimiz yemekler ne Avrupalı ne Asyalı ne Afrikalı ne Amerikalı. Hepsinden bir parça var. Sebzeler ve meyveler, dünyanın en dünya yurttaşı varlıkları... Onlar, bize, dünyada sınırlar çizilmeden önceki ortak geçmişimizi anımsatıyor. 

Kaynak: Gezgin, U.B. (2011). Asya-Pasifik Hattı’nda: Seçme Yazılar [On  the  Asia-Pacific Frontier: Selected Writings]. Ho Çi Min Kenti, Vietnam, 2011.

ASYA-PASİFİK HATTI’NDA: SEÇME YAZILAR[1] Ulaş Başar Gezgin Son Güncelleme: 25.10.2011 İçindekiler Asya-Pasifik hattında bir Türk (Özge Ç. Denizci ile söyleşi). Vietnam’ın en büyük adasında, Phu Quoc’ta. Vietnam’ın sürdürülebilir kalkınması. Hindistan gazetelerinde neler yazıyor? Hindistan izlenimleri. Günümüzde Lao (Laos). Lao’nun yakın tarihine kısa bir bakış: Dünyada kişi başına en çok bomba düşen ülke. Laos izlenimleri. Asya kimlikleri. Vaşington Portakalı çürürken... 2010’da Asya-Pasifik’te insansal gelişim. Vietnam’da savaş günleri ve sonrası. Kandahar tutsakları... Asya’nın gökdelenleri. Ho Çi Min Kenti’nde sanat dünyası. Kuzey Kore’den görsel bir demet. Ücretsiz Kölelik mi Ücretli Kölelik mi? Asya’nın ‘en’leri. Asya’da yaşam pahalılığı. Bir ortak bölen olarak Soğuk Savaş... Kızıl bir Siyam (Tayland) için... Kore gelenekleri. Yükselen bir küresel güç: Güney Kore. Asya’da dev kentleşme. Doğu Asya’da sansür. Kent ve altyapı. ‘Bayat’ bir kuram: Yoksulluk... Bir Güney Kore çizgi kitabı ve eleştirisi. Manila izlenimleri. Toplumsalcı alsatçılık: “Biz ortak, biz pazar”. İklim değişikliği ve rantsal dönüşümcüler kıskacında Asya kentleri...  Asya ekin dörtlüsünün dokunulamaz kalıtları. Ho Çi Min Kenti’ne kala(maya)nlar. Başka bir dünya, başka bir kent... Vietnam’da kentsel/ ‘rantsal dönüşüm’. Neydik, Ne Olduk… Japonya’ya Celali gerek... Duraklama Devri’ndeki Japonya... “Japon yapıyor abi”... Tokyo ve Seul sokaklarından izlenimler... Japonya izlenimleri: Osaka, Kyoto, Hiroşima, Kobe. Japonya’da toplu taşıma ve ulaşım. (Çöp)Sanat ve kent...  Auroville (Tankent) üstüne...  Vietnam’da ve Japonya’da kadın olmak. Yasukuni: Ölüler üstüne kurulu tarih... Japonya’da budunsal (etnik) ayrımcılık. Japonya’nın mafyası: Yakuza. Güneydoğu Asya’nın akıl hocalarına... 1998’de Endonezya. 40 yıllık suskunluk ve Gencer-Gencer. Pasifik’te bir gezinti... Fiji’de darbe, karşı-darbe ve  (karşı-) darbe karşıtlığı... Asya-Pasifik orduları. Uygur/Çin Sorunu Üzerine... Doğu Timor: Yeni bir ülke doğarken... Endonezya’da daha çok bomba patlayacak. Batı Papua: Endonezya’nın ‘Güneydoğusu’.  Yarım Yüzyıl Sonra ‘Bağlantısızlar’. Endonezya Seçimleri. Endonez-Malez Gerginliği. Seçimlerden hemen önce Endonezya gündemi. Hindistan seçimleri. Çin’de yüksek eğitimin sorunları. Vietnam’da eğitim sorunları. Vietnam’da çevre kirliliği. Hindistan’da ve Çin’de bilişim... “Yazar, ne yazar (,) ne yazamaz (?)” Melbourne izlenimleri. Halktan yana tarih... Doktorun ölümü... Çekik gözler, düz gözler... Asya takvimleri ve dinlenceleri Yunan (Makedon)-Hint etkileşimi. Asya dilleri ve Asya Birliği. Asya’nın Yeni Çağ dinleri. Asya’nın ‘çağdaş’ boşinançları. Sıcak ülke Keşmir... Elde kafatasıyla yeni bir tarih yazmak...  “Komünistler Hindistan’a!” Kardeş sofrası. Öğretmenler günü ve öğretmen olmak. Japon sömürgeciliği ve ulusalcılığın yükselişi. Dünden bugüne Hindistan. Endonezya ve tarihyazımı. Çin’in birlik ve beraberliği. Dünden bugüne Moğolistan. Asya’nın geleceği. Maldivler’de yeni bir yüz... Amartya Sen ve Asya değerleri. Asya’da kadın olmak. Darbeler ülkesi Bangladeş. Asya partileri. Asya partileri. Sermayeci ‘psikoloji’, ‘hasta’ Japonlara karşı. Or’da, bir halk var uzakta! ‘Amerika Birleşik Sosyalist Devletleri’. Hint felsefesinin aykırıları: Caincilik ve Budacılık. Vietnam’da müzecilik. Amerikancı ‘psikoloji’ Asyalı ‘böcek’lere karşı. İneklere yüklenen küresel ısınma. ‘Hannah Hanoi’: Amerikan ordusunun korkulu düşü. Nasıl bir kent?  (Eski) katil Enver Şeyh ve düşünceleri. Büyüme fetişçiliğine karşı. Asyalı öğrencilerde yaratıcı düşünme. Asyalı öğrencilerde eleştirel düşünme. Türkiye yenilmeli! Çin’de komünizm doğdu mu? Pasifik bayrakları. Asya bayrakları. Asya-Pasifik’te savaş ve barış. Yıldızlarını sökmüş general: Vo Giap. Vietnam’da azınlık siyasaları ve Hmonglar. Asya’da akademik dünya. Asya gazeteciliği.  “Bu nasıl dünya, kaybedene sordun mu?” Vietnam’da eğitim ve toplum. Sayılarla Asya ve Çin. Asya ve rüşvet. Aceh: tsunamiyle gelen barış... Papua-Yeni Gine ve Begonvil: Sömürülenin sömürmesi. Dünden bugüne Filipinler... (Hindistan, Gandhi sayesinde değil) Gandhi’ye rağmen (bağımsız olmuştur)... Japonya’da ölmek... Uzaklarda bir Yahudi Devleti. Sri Lanka’da Tamil-Sinhal çatışması ve Tamil Kaplanları. Bağımsız (!) Avustralya’da yıl 1975. Asya Birliği’ne doğru (mu?) Hâlâ ‘soğuk savaş’an Malaya... Vietnam’da ‘karanlık turizm’. Doğu Timor: Yeni bir ülke doğarken... Yılbaşı’nın Vietnam’da farklılaşmış anlamı üstüne. Dünden bugüne Endonezya... Paylaşılamayan adalar. Sosyalizm ve ‘milli tarih’. Ha Asya ha Amerika... Yeni yıl ama hangi takvimle?.. Asya-Pasifik’te Bu Yıl: Asya-Pasifik 2007. Asya’da hayat da zaman da hızlı aktı. ABD’nin düşmüş piyonu. Mikro-kredicilik üstüne. Vietnam ve Irak. Asya’da ölmek. Ana-çizgileriyle Vietnam ekonomisi. Asyacılık üstüne. Laiklikleriniz itinayla suistimal edilir. Kore ve bir yanardöner devlet başkanı. Dünden bugüne köhne Burma Sıcak ülke Çin ve sıcak para Renminbi (Halkın Parası). Çin ve Vietnam’da günlük yaşam... Japonya’da boşta-çalışanlar. Meczuplardan devrimci olur mu... Nepal: Kral, Everest’ten daha yüksek değildir elbette! Asya’da İsacılık ve Budacılık: İki fırtına arasında kalmak... Dalai Lama şeriatı ve Budacılık karanlığı. Barışı düşünürken, kapıları çalamayan çocukları duyabilmek... 1973 Nobel Barış Ödülü’nü reddeden Vietnamlı Devrimci ve karşı-orduculuk. Sihanuk: Sosyalist prenslikten karaoke krallığına! Denizlerden, ırmaklardan, dağlardan konuşmalı... “Şu çılgın Vietnamlılar!” Asya basınında Türkiye’deki seçimler ve dahası... Başlarken ne yazmalı?  Kore’den Tayland’a bir yolculuk... Kısrağın kuyruğundan “kısrak başı gibi uzanan memleket”e... Dostumun dostu düşmanım( mı)dır(?) Asya Yüzyılı ve Asya’nın toplumsal sorunları 2009’da Çin. Kim’ler geldi Kim’ler geçti. 10 soruda Kuzey Kore. Vietnam’ın gelin ihracatı artıyor… Kamboçya’da kim yargılanıyor? Vietnam’ın ırmakları Kurbağalıdere’ye dönerken… Güney Kore’de “dayak, cennetten çıkma”. Müzmin hava korsanı. Sumocu ahlakı yerlerde sürünüyor.. Siyam’ın Farang Sadrazamına ilgi artıyor! Vietnam’da ve Ho Çi Min Kenti’nde büyüme. Asya-Pasifik Hattı’nda (Seçme Yazılar)- Ekler Ulaş Başar Gezgin Yabanmersini kokuyor Vietnam günlerdir… Loan, H. (2010). Yabanmersini Çiçeklerinin Lavanta Rengi (çev. U.B.Gezgin). Japonya defterlerinde kalanlar. Japon mucizesi. Ayıran, birleştiren Japon metro durakları. Mektubun. Japon işi. Kalemimi satın aldın prenses. Policy prescriptions based on faulty premises. (To the advisors of South East Asia: A critique of the Harvard paper.) Delusions of an 'Asian century'  (The Asian Century and The Social Problems of Asia). İsmail, T. (2009). Belki ben de bir hırsızım (çev. U.B. Gezgin). Sarjono, A. (2009). Sahte şiir (çev. U.B. Gezgin). Bali’de bitimsiz bir gece. The currents and trends in the Vietnamese education system within the international(ized) context: A comparative perspective. The social consequences of environmental degradation in Vietnam: A country-level and city-level pollution haven analysis. Okyanistan Destanı (I): “Badem gözlüm beni unut”ma uzaklaşan kıyılarda. Bali izlenimleri. Vietnam, aşkın sırrı ve dünya... Vietnam & Asia in flux, 2008: Economy, tourism, corruption, education and ASEAN regional integration in Vietnam and Asia. Darmstadt: H@vuz Publications. Melbourne Mezarlığı’nda. Vietnam’da olsaydı.  ‘Kenar mahalle iti milyoner’ filmi üstüne ya da “bizleri desti izdivaçlara, yalan haberlere, çarkıfeleklere mahkum etmeyin.” Doktor’un ölümü. Kamboçya gezi notları Asya dilleri çevirilerinde 7 sorun. Asya’da kalkınma ve kadın Çin ve Vietnam’da yeni-serbestçilik ve direniş.

---

[1] Bu kitapta yer alan yazıların hemen hemen tümü, yazarın günlük Evrensel Gazetesi’ndeki ‘Asya-Pasifik’te Bu Hafta’ adlı köşesinde yayınlanmıştır.