Yeni Sömürgecilik Notları: Klasik Sömürgeciliğin Yeni Formları

Yeni Sömürgecilik Notları: Klasik Sömürgeciliğin Yeni Formları

Ulaş Başar Gezgin

Önceki bölümde belirttiğimiz gibi, post-kolonyalizm gibi ifadeler aslında doğru değil; hatta ideolojik bir yalan olduklarını bile söyleyebiliriz. Sömürgelerin klasik anlamıyla bağımsızlaşmasından sonra, askeri güce ve zora dayalı sömürgecilik, böylesi daha hesaplı olduğundan, ekonomik bağımlılığa, kültürel kimliğe dönük müdahalelere, eşitlerin ilişkisi vasfı taşımayan anlaşmalara ve askeri üs sömürgeciliğine dönüştü.

Sömürgeciliğin Dağılmasının Nedenleri

Klasik anlamıyla sömürgeciliğin dağılması, ya bağımsızlık hareketleriyle ya savaşta alınan yenilgiyle ya da sömürgecilerin kendi isteğiyle oldu. Bu kendi isteğiyle bırakma, kimi örneklerde demokrat iktidarların başa geçmesiyle olurken (örneğin Portekiz’de Karanfil Devrimi sonrası bırakılan sömürgeler), kimi örneklerde pragmatik gerekçelerle, bağımsızlık vererek sömürmenin daha kolay olacağının anlaşılmasıyla, bağımsızlık vererek de sömürgecilerin çıkarının korunabileceği anlaşılınca (örneğin, İngiltere) oldu.

Klasik anlamıyla sömürgecilerin dağılması, “bağımsız olmadan da demokratik olunabilir ve bağımsızlık demokrasiyi garantilemez” gibi görüşleri ortaya çıkardı. Tarihte birçok örnekte görüleceği gibi (ilk akla gelen, Bangladeş’in Pakistan’dan ayrılması), bağımsızlık, yaşanan sorunlar için tek çözüm olmayabilir. Sömürgecinin demokratikleşmesi, eski sömürgeciyle birlikte devam etmenin altın anahtarı olacaktır. Kimi küçük ülkeler, kendilerine eşit siyasal haklar tanındığında, bağımsızlıktan vazgeçmişlerdir; bağımsızlığı lüks olarak görmüşlerdir. Bu, kendi başına zar zor geçinen küçük Sovyet ülkeleri için bir formül olabilirdi. Sovyetler, doğal olarak, dağılacağı düşünülerek kurulmadığından, endüstrisi, çok geniş bir alana yayılmıştı. Sözgelimi, en önemli uzay üsleri Orta Asya’daydı. Dolayısıyla, her bir devletin kendine yetmesi esasında planlanmamış bir coğrafyada, bağımsızlığın her zaman mutluluk, refah ve huzur getirdiği söylenemez.

Diğer görüşe dönersek, bağımsızlığın her zaman demokratik iktidarlar getirmediğini biliyoruz. Bunun çokça örneği arasında, Zimbabwe öne çıkıyor. Afrika ülkelerinin neredeyse tümü, geleneksel anlamda bağımsız, ancak demokratik bir iktidar yapısına sahip değiller.

Yugoslavya Örneği: Karadağ’a Karşı Kosova

Bir başka açıdan, Yugoslavya’nın dağılması, önemli bir örnek olarak karşımıza çıkıyor. Aslında, bu eski sosyalist federasyonun dağılması için her koşul hazırdı: Cumhuriyetlerin çoğunlukla etnik temelli tanınması, etnik gruplarla cumhuriyet sınırlarının üç aşağı beş yukarı aynı olması (zaten soykırım, etnisiteyi sınırlara uydurmak üzere yapılıyor), ayrı tarihsel geçmiş vb. Belki tek karşı-koşul da, dilin benzerliği olacaktı. Yugoslavya dağılmadan önce, ülkede konuşulan Slav kökenli Boşnakça, Slovence, Sırpça ve Hırvatça tek bir dil olarak kabul edilirken (tek bir dilin çeşitlemeleri), bugün ayrı diller olarak inceleniyor.

Yugoslavya örneğinde Karadağ (Montenegro) ile Kosova’yı karşılaştıralım: 2006’de nüfusu 700 bini bile bulmayan Karadağ, bir bağımsızlık oylamasıyla bağımsız oluyor. Bu, ilk bağımsızlık oylaması değil. 1992’de de bir oylama yapılıyor; ama bundan ezici çoğunlukla Yugoslavya’nın bir parçası olma kararı çıkıyor. 2006’daki Karadağ bağımsızlığı biraz garip. Garip çünkü Sırbistan’ın deniz bağlantısının kopmasına yol açıyor. Deniz bağlantısı, uluslararası ticaret için önemli; çünkü taşıma bedeli bütün fiyatları etkiliyor. Limanı olmayan ülkelerin (‘landlocked countries’) çok azı ekonomik kalkınma yaşayabiliyor. Buna karşın Sırbistan’ın nasıl olup da Karadağ’ın bağımsızlığına izin verdiği sorusunu daha çok araştırmak gerekiyor. Bilinçsizlik mi yoksa Sırbistan dışında pek fazla tartışılmayan birtakım hesaplar mı?

Karadağ’ın bağımsızlığından umutlanan bir cumhuriyet daha vardı: Kosova. Kosova, 2008’de Karadağ’dan esinlenerek Meclis’te bağımsızlığı oylayıp bağımsızlık ilan ediyor. Fakat Sırbistan, Kosova’yı, bağımsızlığın kitabına uydurulmadığını gerekçe göstererek, yakın zamanlara kadar tanımadı. Oysa, coğrafi ve ekonomik olarak, Karadağ’ın bağımsızlığı, Sırbistan için daha hayatiydi. Kosova, limanı olan bir coğrafya değil. Sırbistan, Kosova’ya bağımsızlık verip Karadağ’ın bağımsız olmasına izin vermeseydi, Sırp egemen sınıflarının çıkarlarına daha uygun bir karar vermiş olacaktı.

Deniz Aşırı Sömürgecilik ve Kara Sömürgeciliği Ayrımı

Yine klasik sömürgecilik tartışmalarında deniz aşırı sömürgecilikle kara sömürgeciliği arasında ayrım yapmamız gerekiyor. Bu iki türün özellikleri, her zaman uyuşmayabiliyor. Sözgelimi, İngiltere’nin İrlandalılar’a muamelesiyle deniz aşırı sömürgelerindeki muamele arasında bazı farklar olabiliyor. Sanıldığının tersine, deniz aşırı sömürgecilik, daha düşük düzeyde de olsa günümüzde sürüyor: Thatcher İngilteresi, Arjantin yakınlarındaki, Arjantin’in ‘Malvinas’ olarak adlandırdığı Falklands Adaları’nın İngiliz toprağı olduğunda adalara 13 bin km. öteden asker çıkaracak kadar ısrarcıydı, hâlâ öyle. Fransa ise, Pasifik adalarındaki nükleer denemeleri için, “o topraklarda kolonyal haklarımız var” diyor. Bu arada, Kuzey Kore deneme yapınca krize dönüştürülüyor; Fransa’ya ise yaptırım uygulayan yok. Hawai ve Puerto Rico gibi örnekleri de bu bağlamda değerlendirebiliriz.

Özetle

Özetle, günümüzde, yukarıdaki deniz aşırı sömürme kalıntılarına ek olarak ve asıl olarak,  topraklarına katmadan sömürme sanatı söz konusu. Küreselleşme olgusunun gerisindeki sömürge mirası ve bu topraklarına katmadan sömürme olgusu daha çok araştırmayı gerektiriyor. Az sayıda olmakla birlikte sömürülenin bağımsız olup sömürmesi olgusu ise (ilk akla gelen örnek Endonezya ve Doğu Timor), bize, yukarıda andığımız, bağımsızlığın demokrasiyi her zaman getirmediği biçimindeki görüşü anımsatıyor. Bir de, birçok örnekte, cetvelle çizilen haritaların etnik, coğrafi ve tarihi ayrımlara nadiren karşılık gelmesini akılda tutmalıyız.

Önerilir: Post-kolonyalizm söyleminin gözden kaçırdığı ya da bilerek görmezden geldiği klasik sömürgeciliğin yeni formlarına daha çok zaman ayıralım; bunlarla ilgili daha çok araştırma yapalım. 

Kaynak: Gezgin, U. B. (2017). (...) Ötekiler Açısından Tarih [History from the Eyes of the ‘Others’]. 

AVCILARIN EFSANELERİ, ASLANLARIN KISIK SESLERİ: Ötekiler Açısından Tarih Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin Tarih Yöntemi 1. Anlatıbilim Açısından Tarihyazımı. 2. Tarih(çilik) ve Öykü(cülük): Nerede Nasıl ayrılıyorlar? 3. ‘Yenilikçi Tarih Öğretimi Etkinlik Örnekleri’ Üzerine. 4. İnsanlaşmanın Kısa Tarihi: İntikamcı Hammurabi’den Hukuk Devletine. 5. Çin Seddi’ndeki Görünmez Emek. 6. 6 Bardağa Sığmayan Dünya Tarihi. 7.Aynı Suya Bakıp... Ötekilerin Tarihi 8. Yeni Sömürgecilik: Eski Sömürgeciliğin Torunu 9. Yeni Sömürgecilik Notları: Klasik Sömürgeciliğin Yeni Formları 10. “Nasıl Müslüman Olduk?” Sorusu Üstüne Yeniden Düşünmek. 11. Alevilik-Bektaşilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Üzerine. 12. İlkesizlik, Omurgasızlık, Kişiliksizlik: Devletlerin, Şirketlerin ve Bireylerin İkiyüzlülüğü Üstüne. 13. Devletsiz Halklar, Temsil Edilmeyen Halklar. 14. Almanlara Nazi Demek Ne Anlama Geliyor? 15. Muhammed Ali: Bir Gri Derili Solun Tarihi(1): 2. Paylaşım Savaşı Öncesi 16. Gezi Direnişi ve Paris Komünü: “Her Yer Paris Her Yer Direniş”. 17. Osmanlı ve Paris Komünü: Cüce Canavar ve Çapulcular. 18. Osmanlı’nın İlk Sosyalist Dergisinde Bir Gezinti: İştirak ve İştirakçı Hilmi. 19. Georgi Dimitrov: Sizi Halk Adına Yaşama Mahkum Ediyorum! 20. İspanya İç Savaşı: Darbe, Direniş ve Tarihyazımı 21. Sakallı Celâl: Bir Komünist Diyojen. Solun Tarihi(2): 2. Paylaşım Savaşı Sonrası 22. 1948’den Bir İhraç Öyküsü: Pertev Naili Boratav’ın Savunması. 23. En Büyük Tehlike: Irkçılık Broşürü Üstüne. 24. Vartan İhmalyan'ın Yaşamı ve Parti Tarihi. 25. İran’da Sol Nasıl Yenildi?: Öznelerin Sorumluluğu 26. AKP Döneminde Liberallere Göre Bir Bir Mit ya da Kurgu Olarak Şehitlik Sovyetler ve Tarih 27. Samsun’dan Taksim Meydanı’na Çıkan Bir Kızıl Ordu Generali ve Onbeşler. 28. Lenin Nişanı: Nobel’e Eski Bir Alternatif. 29. Bir Zamanlar Sosyalist Olimpiyatlar Vardı, Belki Yine Olur 30. Sovyetler Neden Dağılmıştı?: ‘Sovyetler Birliği’nde Yedi Yıl’ Üzerine 1915 ve Ermeniler 31. İstanbul’un Ermeni Hükümdarları.  32. Taner Timur’a Göre 1915. 33. 1915’e Nasıl Gelindi? Bir Özetin Özeti Denemesi. 34. Anadolu’nun Kalkınamamasının Nedenlerinden Biri Olarak 1915. 35. Çerkezyan: Sarkis Ustanın Anılarındaki Gizli Ayrıntılar. İstanbul ve Anadolu Tarihi 36. Anabasis: 2,500 yıl önce Anadolu. 37. İstanbul Üniversitesi’nin Kayıp Bin Yılı. 38. Eski ve Yeni Anlamlarıyla Taksim Anıtı. Heykeller ve Tarih 39. Heykel Tartışmaları: Simgesellik, Birey Övgüsü, Putlaştırma. 40. Türkiye’de Heykel Tartışmaları: Putlaştırma İddiası.[1] Anaokulu öğretmenliğinden emekli olduktan sonra benimle aynı yıl üniversite sınavına giren, lisans eğitiminin ardından tarih alanında yüksek lisans ve doktora yapan annem Edibe Gezgin’i (19 Mayıs 1954, Elazığ- 19 Ocak 2017, İstanbul) şükran ve özlemle anarak