İspanya İç Savaşı: Darbe, Direniş ve Tarihyazımı

İspanya İç Savaşı: Darbe, Direniş ve Tarihyazımı

Ulaş Başar Gezgin

1 Nisan 1939’da İspanya’da iç savaş son buldu. İspanya İç Savaşı nasıl başlamıştı, anımsayalım:

1931'de Cumhuriyetçiler seçimle iktidara gelir; yeni anayasa yapar, krallığı kaldırırlar. 1936’da faşistlerle kralcılar askeri darbe yapıp kentleri tek tek ele geçirmeye çalışırlar. Cumhuriyetçi hükümete desteği İspanya'dan ve dünyanın dört bir yanından solcular verir. Bizzat İspanya'ya gelip cumhuriyetçi saflarda savaşırlar. Bunlardan biri, daha sonra ‘Çanlar Kimin İçin Çalıyor’u yazacak olan Ernest Hemingway'dir. Darbecileri ise hem askeri güç olarak hem de silah ve mühimmat açısından Mussolini İtalyası ile Hitler Almanyası açıkça destekler. İspanyol sömürge ordusuna bağlı Kuzey Afrikalı Arap askerler de faşist darbeciler yanında savaşırlar. Sonra 1939'da General Franco'nun liderliğindeki faşistler kazanır. Franco, ölene dek (1975) iktidarda kalır. İspanya’nın başına kraliyet ailesini yeniden getiren de Franco’nun faşist rejimi olur. İspanya onyıllar önce iktidarda olan bir generalin mirası olan kraliyetten hâlâ kurtulabilmiş değil. 

Bir Gençlik Stajı Olarak İspanya İç Savaşı

İspanya İç Savaşı’na destek için çeşitli ülkelerden gelen solculardan Uluslararası Tugaylar oluşturulur. İç savaş, geleceğin siyasetçilerinin bir tür gençlik dönemi stajı olacaktır: İran'da Şah rejiminin son başbakanı olan ve Kerensky'ye benzetilen Şapur Bahtiyar (1914-1991), Batı Almanya Şansölyesi (1969-1974) ve 1971 Nobel Barış Ödülü sahibi Willy Brandt (1913-1992), Yugoslavya'nın Genelkurmay Başkanı Peko Dapčević (1913-1999), mini Avrupa devleti San Marino'nun devlet başkanı Ermenegildo Gasperoni (1906-1994), Macaristan'ın başbakanı Ferenc Münnich (1886-1967), Arnavutluk'un başbakanı Mehmet Şehu (1913-1981) vd. ülkelerinde siyasetin tepe noktalarına varmadan önce gençliklerinde İspanya’da savaşa katılırlar. Ayrıca katılanlar arasında çok sayıda şair, yazar ve ressam vardı. Bu tür bir savaşçı kompozisyonu düşünüldüğünde, İspanya İç Savaşı'yla ilgili çok sayıda yazın ve sanat yapıtının üretilmiş olmasına şaşırmıyoruz.[1]

İspanya 1936-1939: İç Savaş mı Darbeye Direniş mi?

İspanya’da yüzyılın başından 1939’a kadar yaşananlar, aslında, ‘iç savaş’ sözünün doğru bir ifade olmayabileceğini düşündürür. 1931’de Cumhuriyet ilan edilmiş, bundan memnun olmayan mülk sahipleri ve kilise her fırsatta ayaklanma çıkarmıştır. Dolayısıyla, daha doğru bir ifade, 1931 İspanya Cumhuriyet Devrimi ve krallığın restorasyonu olacaktır. Yüzyılın başından itibaren, İspanya’da sınıf mücadelesi yükselmiş, ayaklanmaları ve grevleri bastırmak için ordu, daha darbeden önceki yıllarda bile binlerce eylemciyi katletmekten geri durmamıştır. 1936’da ordu Franco yönetiminde darbe yaptığında, beklenmedik bir gelişme yaşanır: Cumhuriyetle birlikte haklarını almaya başlamış olan, mülk sahiplerinin mallarına el koyan halk, silahlı bir direniş başlatır. Klasik anlamda başarılı bir askeri darbe, tepedeki siyasetçileri tutuklayıp yönetime el koyduğunu açıklar; halk da “yapılacak birşey yok” diyerek direnmez, hayatına hiçbirşey olmamışmış gibi devam eder. Oysa İspanya’da böyle olmaz, bilinçli bir halk hareketi söz konusudur. Darbe olduğunda, halk, cumhuriyetçilerin yardımıyla, darbeye katılmayan ordu güçlerinin (özellikle Havacılar ve Denizciler) cephaneliklerindeki silahlara el koyarak silahlanır.

Cumhuriyet karşıtı isyanın Madrid’de değil, İspanyol sömürgesi Fas’ta başlaması da, bunu klasik darbe modelinden uzaklaştırır. Faşist komutanlar önce başkenti ele geçirmezler, her yeri ele geçirdikten sonra en son Madrid’e dayanırlar. Bu açılardan, yaşananlar, bir iç savaş değil, darbeye karşı silahlı direniş olarak adlandırılabilir. Ayrıca, bu ‘iç savaş’ın İspanyolca adı ‘İspanyol İç Savaşı’ (‘Guerra Civil Española’) iken, Türkçe’ye ‘İspanya İç Savaşı’ olarak geçmiştir ve böylesi daha doğrudur; çünkü cumhuriyetçiler yalnızca İspanyollardan oluşmuyordu; kültürel haklar ve özerklik talebiyle Cumhuriyetçilerle birlikte savaşan Basklar, Katalanlar ve diğer milletler de vardı. Aynı biçimde, faşist tarafta, çok sayıda Faslı ve İtalyan paralı asker, Nazi destek gücü ve Salazar diktatörlüğünün gönderdiği Portekiz güçleri vardı. Faşistler faşistlere, sosyalistler sosyalistlere yardım ediyordu. ABD’nin petrol ve uçak başta olmak üzere cephane ve mühimmat desteği ise faşist ordu için adeta can simidi olacaktır. Amerikan yardımı, Guernica tablosunda da resmedildiği üzere, İspanya halkları üzerinde uçaklardan bırakılan tonlarca bomba olarak kendini gösterecekti.

Franco Sonrası Tarihyazımı: Unutarak Barıştırma

Çeşitli tarihyazımlarında yaşananların farklı farklı anlatıldığını görürüz.[2] Anarşistlere göre SBKP’nin tavrı yenilgiye davetiye çıkarmıştır; komünistlere göre ise, anarşistlerin başına buyruk hareket etmeleri, yukarıdan aşağıya hiyerarşik olarak örgütlenmiş faşist ordu karşısında zaferi olanaksız kılmıştır. Bu ikiliye bir de Troçkist tarihyazımı eklenir. Liberal tarihçiler ise, iki tarafın da gerçekte birbirine benzediğinden dem vurur. Evet faşistler çokça katliam yapmıştır, ancak cumhuriyetçiler de daha düşük ölçekte olsa da katliamlara imza atmıştır. Zaten birbirini öldürmeye başlamış cumhuriyetçilerden hayır gelmeyecektir. Bu görüş, Franco sonrası İspanya’da, ilerleyen yıllarda baskın görüş olur (Işık, 1991). Bugün İspanya kamuoyu, iç savaş sırasında yaşananları unutmak istemektedir; “İspanya’da o yıllara Türkiye’dekine göre belki de çok daha az ilgi gösterilmektedir” denebilir.

İspanya İç Savaşı Bizim İçin Neden Önemli?

İspanya çeşitli araştırmacılar tarafından 2. Paylaşım Savaşı’nın pilot çalışması olarak görülür. ABD el altından faşistlere yardım gönderir; Sovyetler ise cumhuriyetçilere açıktan büyük yardımda bulunur.[3] Böylece, bir Soğuk Savaş klasiği olan vekaleten savaş modelinin uygulamaya döküldüğünü görürüz. Daha önce belirttiğimiz gibi İtalya ve Almanya, faşistleri özel olarak destekler. Franco ve askerlerinin Fas’tan hızla İspanya’ya geçmeleri Nazilerin gönderdiği uçak filosu sayesinde olacaktır.

Peki bugün İspanya İç Savaşı bizi ne açıdan ilgilendiriyor? Cumhuriyet, anayasa ve askeri darbe gibi anahtar sözcükler üzerinden İspanya’nın tarihte yaşadıkları Türkiye’nin bugünüyle kimi açılardan benzeşiyor. İspanya Franco’nun ölümünden sonra sivil yaşama geçilmesini istemeyen ordu üyeleri nedeniyle 1978’de, 1981’de ve 1982’de olmak üzere toplam 3 darbe atlatıyor.

İspanya İç Savaşı ve Türkiye

İspanya İç Savaşı’na az sayıda Türk devrimcinin katıldığı çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir (örneğin, İbarruri, 1997/1966; Kutlu, 2008, s.197), ancak isimler bilinmemektedir. Ayrıca TKP’den katılımın olmadığı da bilinmektedir (bkz. Belli, 1999, s.357). Türkiye’den katılımların bağımsız/bireysel olması olasıdır. İran’ın bile gönüllü gönderdiği bir dönemde, Türkiye’de kurumsal katılım olmaması düşündürücüdür. Ancak, tartışmalı bir konu, iç savaş sırasında Türkiye ile İspanya arasındaki ilişkilerdir. Türkiye Frankist faşistlere destek olmuş mudur olmamış mıdır? Fransa ve İngiltere bu dönemde tarafsız kaldığını açıkladı; böylece darbecileri örtük olarak desteklemiş oldu. Tarafsızlık, cumhuriyetçi hükümete yönelik silah ambargosu anlamına gelirken; faşist orduya el altından silah yardımı devam etti. Türkiye, politikasında İngiltere’yi ve Fransa’yı örnek alarak tarafsız kaldı ve İspanya’ya yönelik silah satışını durdurdu. Karadeniz’den İspanya’ya cumhuriyetçilere yardım götüren Sovyet gemilerinin İstanbul Boğazı’ndan geçmesine izin verilmedi. Sosyalist bir hükümete sahip Fransa’nın bile böyle davranması, bir cumhuriyet olan Türkiye’nin de bu yola yönelmesini şaşırtıcı olmaktan çıkartıyor. Türkiye, tarafsızlığında hızını alamaz ve 1937’de iç savaşa Türkiye’den gönüllü katılımları yasaklayan bir kararname çıkarır (Sertel, 2015).[4] “Türkiye’nin tek başına yardımları engellemesi nedeniyle bile, İspanya’da faşizmin kazanmasında sorumluluğu vardır” diyebiliriz. O sırada Türkiye’de güçlü bir muhalefet olsaydı, belki de herşey çok farklı olacaktı.

Dönemin Madrid Büyükelçisi Tevfik Kamil Koperler (1889-1964), darbe ve sonrasında Ankara’ya çok kapsamlı raporlar yazar. Özet olarak, cumhuriyetçilerde birlikte hareket etme yönünde eksiklik olduğunu bildirir. Cumhuriyetçi direnişin fiziksel ve insan kaynakları boldur; bu sayede, direniş, kazanmaya çok elverişlidir; ancak iyi bir biçimde örgütlenemezlerse sonları hazin olacaktır (Sertel, 2015); öyle de olur.

Sonuç

İspanya’da devrimciler yeniliyor; ancak yine de bu yenilginin önemli bir katkısı oluyor: Castro ve yoldaşları, ilk gerilla eğitimlerini İspanya İç Savaşı’na katılmış olan bir Kübalı’dan, Alberto Bayo’dan alıyor. Solun geniş yelpazesinde ise, bir yıldönümünde daha, birbiriyle çatışmanın faşizmin işine yarayacağını artık fark etmiş olanlarla olmayanlar arasında adı konmamış tarihyazımı savaşları sürüyor. 

Kaynakça

Aktaş, Ö. (2014). İspanya İç Savaşı’nın Sanat Ve Edebi Eserlere Yansıması. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 18(2), 295-314.

Belli, M. (1999). Mihri Belli'nin Anıları - İnsanlar Tanıdım 1. İstanbul: Doğan Kitap.

Broue, P. ve Temime, E. (1961/1976). İspanya İç Savaşı. İstanbul: Hür Yayın ve Ticaret.

Çetik, M. (haz.) (2008). Üniversitede Cadı Avı: 1948 DTCF Tasfiyesi ve P. N. Boratav'ın Müdafaası, Ankara: Dipnot.

Ediz, H.A. (1936). İspanya’da Neler Oluyor?

Fraser, R. (1981/1995). İspanya’nın Kanı: İç Savaş Deneyimleri (1936-1939). İstanbul: Belge.

Işık, G. (1991). İspanya: Bir Başka Avrupa. İstanbul: Metis.

İbarruri, D. (1966/1997). Faşizmi Ezeceğiz. İstanbul: Sosyalist Yayınları.

Kazancakis, N. (1973). İspanya: Yaşasın Ölüm. İstanbul: Tel Yayınları.

Kutlu, M.N. (2008). “Reflexiones Sobre las Relaciones Hispano-Turcas Durante La Guerra Civil

Española y un Hecho Representativo” Hesperia Culturas del Mediterráneo: Especial Túnez, 10, 195-204.  

Salman, B. (2003). İspanya’da 2. Cumhuriyet ve İç Savaş (1936-1939). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.

Sertel, S. (2015). Türk Hariciye Raporlarına Göre İspanya İç Savaşı (1936-1939). TAD, 34(57), 271-290.

---

[1] İspanya İç Savaşı’na ilişkin sanat yapıtlarının bir bölümünün bir dökümü için bkz. Aktaş, 2014.

[2] Türkçe’de İspanya İç Savaşı’yla ilgili onu aşkın kaynak kitap var (örneğin, Broue ve Temime, 1961/1976; Fraser, 1981/1995 ve İbarruri, 1997/1966). Bunlar içinde en az bilinenlerinden biri, ‘Zorba’nın yazarı olarak tanıdığımız Nikos Kazancakis’in ‘İspanya: Yaşasın Ölüm’ adlı gezi kitabı. İki bölümden oluşan kitapta bölümler Don Kişot’la ilgili bir şiirle ayrılıyor. İlk bölüm, tümüyle gezi yazılarından oluşuyor, ‘Yaşasın Ölüm’ konulu ikinci bölüm ise tümüyle İç Savaş’a ayrılmış. Bunlar dışında, savaşla ilgili Ankara’da tamamlanmış bir yüksek lisans tezi olduğunu da buraya not edelim (Salman, 2003).

[3] Öte yandan, farklı bir tarihyazımı anlayışıyla, Sovyet yardımının geç geldiği ya da yetersiz olduğu gibi iddialar da ortaya atılmıştır. Bu, konuyla ilgili araştırmalarda tartışmalı bir konu.

[4] Belki bunu “Türkiye’den katılım olmuş ki yasak gelmiş” diye değerlendirebiliriz. Bu kararname, katılımları suç haline getirdiği için, Türkiye’den katılımlarının isimlerinin saptanması çok daha zorlaşmıştır. Ancak, tahmin yürüteceksek, Türkiye’den birkaç olası katılımın olduğunu söyleyebiliriz: Birincisi, katılan Türk devrimcilerin bir Avrupa dilini iyi konuşmasını bekleriz. Bunlar içinde gayrımüslim kökenli Türk devrimciler olasılık içindedir. İlk akla gelen ise, İspanya’ya kolaylıkla uyum sağlayacak Sefarat Yahudileri olacaktır. İspanyolca bildikleri için zorlanmamalarını bekleriz. Türkçe’de 1936’da daha sonra Rusça’dan edebiyat çevirileri ile tanınacak olan eski TKP’li Hasan Ali Ediz (1905-1972) imzalı bir ‘İspanya İç Savaşı’ kitabı yayınlanır ve kitap çok canlı ve içeriden anlatımlara yer verir (Ediz, 1936). O dönem yeraltı koşulları nedeniyle kimi kitapların başka adlarla yayınlandığı bilinmektedir. Belki de bu kitabı Ediz üstlenmiştir ya da kaynakları arasında savaşa katılmış Türk devrimciler vardı. Ne yazık ki bunlar tarihin tozlu raflarında kaldı. Bir diğer olasılık ise, savaş sırasında İspanya’da ya da bir başka Avrupa ülkesinde okumakta olan devrimci Türk öğrenciler olabilir. Yine ilk akla gelen Pertev Naili Boratav zamanındaki öğrenciler olacaktır. Örneğin Boratav ve eşi 1936’da Almanya’dadır (Çetik, 2008). O dönem genç akademisyenler arasında anti-faşist düşüncenin yaygınlaşmakta olduğunu biliyoruz. Dönemin anti-faşist Türk öğrencileri arasından katılım olmuş mudur? Bu soru da yanıtlanmayı bekliyor. Mihri Belli’nin yaşı tutmadığı için İspanya İç Savaşı’na katılamadığı bilinir. Öyle ise, katılımların kaynağını biliyor olmalıdır. Ancak anılarında Türkiye’den bir katılımdan haberdar olmadığı anlaşılır (Belli, 1999, s.357). Bir diğer olasılık, TKP’den katılım olmadığına göre, Türkiye’deki Troçkist ve anarşist hareketleri incelemekle belki ortaya çıkabilir. Son olarak, İç Savaş’a diğer ülkelerden muhabir olarak katılan solcular olduğu biliniyor. “Türkiye’den o dönemde İspanya’ya gazetecilik amaçlı giden(ler) olmuş mudur?” sorusu yanıtlanmayı bekliyor.

Kaynak: Gezgin, U.B. (2017). Savaş Ne Zaman Biter? Barış Üzerine Psiko-kültürel Denemeler [When Will the War End? Psycho-cultural Essays on Peace].

SAVAŞ NE ZAMAN BİTER? BARIŞ, PSİKOLOJİ, SANAT, TARİH VE UZAK COĞRAFYALAR ÜZERİNE DENEMELER Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin Önsöz-Kemal İnal Barış Araştırmaları: Bir Giriş 1. Barış Araştırmalarının Temel Eksiği: Sınıfsal Çözümleme. Barış ve Psikoloji: Bir Kaynaştırma Denemesi 2. Tarihyazımında Barış Çerçevesine Yer Açmak: Barış Psikolojisi ve Tarihin Kesişiminde Bir Deneme. 3. Barışçıl Bir Toplum İçin Barış Psikolojisi. 4. Barış Psikolojisi Açısından Savaş Ne Zaman Biter... 5. Halkların Kardeşliği için Kültürlerarası Sanat  Psikolojisi Barış ve Sanat: Barış Müfredatına Tiyatro ve Filmle Katkı 6. Aristofanes’in ‘Barış’ı. 7. Brecht’in ‘Cesaret Ana ve Çocukları’ Oyunu 8. Aslan Asker Şvayk Oyunu 9. Barış Psikolojisi için 3 Film:  ‘Maymunlar Cehennemi’, ‘Kovboylar ve Uzaylılar’ ve ‘Çocukluğun Sonu’ 10. İki Film, İki Barış Olasılığı: Son Umut ve Mandalina Bahçesi. Başka Coğrafyalarda Barış: Zorlu ve Çetin  11. Gazetecileri Barışçıllaştırmak Yerine Barışçılları Gazetecileştirmek 12. Barış Psikolojisi Açısından Kuzey İrlanda Deneyimi 13. Kolombiya Barış Süreci: Bu Barış, FARC’lı Barış 14. Güney Afrika: Sınıfsız Irkçılık Tahlillerinin Sefaleti 15. İspanya İç Savaşı: Darbe, Direniş ve Tarihyazımı 16. Nanjing Katliamı Anlatıları: Bir Yurtseverlik Testi Sömürgecilik ve Eski Sömürgelerde Kurucu İdeolojiler 17. Yeni Sömürgecilik: Eski Sömürgeciliğin Torunu 18. Yeni Sömürgecilik Notları: Klasik Sömürgeciliğin Yeni Formları 19. Latin Amerika’nın Devlet Marşları Üzerine 20. Afrika Ülkelerinin Devlet Marşları Üzerine 21. Arap Coğrafyasının Devlet Marşları Üzerine 22. Asya-Pasifik Ülkelerinin Devlet Marşları Üzerine Kuzey Kore: Oyun Kuramı ve Nükleer Gücün Caydırıcılığı 23. İki Serhat Ülkesi: Suriye ve Kuzey Kore 24. Kuzey Kore’ye Saldırı Olacak mı? 25. Kuzey Kore Söyleşisi Ho Amca: Hem Direnmek Hem de Barış Simgesi Olabilmek 26. Ho Çi Min: Bir Devrimcinin Yaşamı (1890-1969) 27. Ho Amca: Şablonları Aşmış Bir Önder 28. Budistler Neden Ho Amca’yı Destekledi? 29. Ho Çi Min Baladı Vietnam: Daha Az Savaş, Daha Fazla Barış, Çok Sanat Çokça Sanat 30. Amerika’nın Vietnam Yenilgisinin Gizli Nedeni: Başkanlık Sistemi 31. Bir Vietnam-Amerikan Savaşı Romanı: Gök Cephesi 32. Vietnam’da Savaş, Barış ve Sanat 33. Trinh Cong Son: Vietnam’ın Barışçıl Sesi.             Toplar İçin Gece Ninnisi             Annenin Kaderi             Deniz Anımsar             Terkedilecek ve Dönülecek Bir Yer             Kum ve Toz             Birlik Çemberi.               Barış ve Şiir: Barışı Dizelere Dökmek Barış Seninle Olsun Küçüğüm, Kalıcı Olsun Mutlaka Bir Kent Daha Kuşatıldı Cenaze Arabasında Hepsinin Yerine Koyabiliyorum Kendimi Soluklansınlar Bizimle Yeniden Sonsöz: 20 Yıl Sonrası İçin Falımız Yaşamöyküsü