Küreselleşmenin
Latin Amerika Bağlamında Çinlileşmesi:
Latin
Amerika’daki Çin Yatırımları
Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin, ulasbasar@gmail.com
Twitter: ProfUlas
Latin Amerika’da 33 bağımsız ülke var. Bu makalede, her bir
ülkedeki Çin yatırımlarını değerlendiriyor ve bunların küreselleşme kavramının
Çinlileşmesi üzerindeki etkisi üstüne düşünmeye çağırıyoruz.[1]
ANTİGUA ve BARBUDA: 100 bin nüfuslu bir Karayip ada devleti
olan Antigua ve Barbuda’da Çin’in turizm yatırımları bulunuyor. Ülke sürekli
olarak doğal yıkım tehdidi altında. Daha fazla ormanlaşma gerekirken, Çin’in
kıyılara otel ve kasino inşa ederek, okyanusa karşı adanın aşınmasına katkıda
bulunduğu ileri sürülüyor. Fakat ülkenin bu Çin projelerine gereksinimi var,
çünkü ‘Batı’, bölgeyi doğa açısından riskli bulduğu için yatırım yapmaya
istekli değil. Antigua ve Barbuda gibi küçük ve risk altındaki ülkeler,
“istihdam mı çevre yıkımı mı?” ikilemini yaşıyor. Çin, yatırım kolaylığı sağlanmasına
karşılık ülkeye doğal yıkımlarının yaralarını sarmak üzere insani yardımda
bulundu; fakat projelerin kendisi zaten o yıkımı derinleştiriyor. Zaten yapılan
yardım da, gerekli olan rakam açısından devede kulak misali...[2]
2017’deki İrma Kasırgası’nın yaraları hâlâ sarılmış değil. Yine de, Çin’in
insani yardımı, bölgeyi arka bahçesi olarak gören ABD tarafından ihmal
edildiklerini düşünen adalılar için, ülkedeki Çin imgesini olumluya çevirmiş
durumda.[3]
ARJANTİN: Arjantin’i son ekonomik krizden çıkaran, Çin’in
düşük faizli ve siyasal şart koşmayan mali yardımı olmuştu. Çin’in Arjantin’de
su altyapısı, karayolu ve enerji yatırımları bulunuyor. Bu yatırımlara bir
nükleer santral projesi de eklendi. Bir Arjantinli araştırmacıya göre,
Arjantin’le Çin’i yakınlaştıran 3 etmen: Doğal kaynaklar, Arjantin’in Çin
dışında bu kadar rahat bir borç kapısının olmaması ve Arjantin’deki devlet
kurumlarının zayıflığı. Çin yatırımlarına, dünyanın dört bir yanında olduğu
gibi, Çin dili ve kültürü etkinlikleri yapan Konfüçyüs Enstitülerinin kurulması
eşlik ediyor.[4]
Arjantin’in en güney ve en soğuk bölgesi olup Antarktika’ya
en yakın kara parçalarından olan Patagonya’da Çin ordusunun yönetiminde bir
uzay istasyonu bulunuyor.[5] Çin’e
göre üs, tümüyle uzay araştırmaları ve uçuşları için. Örneğin, Çin’in Ay’ın
uzak tarafına yaptığı yolculuğun bu üs olmadan yapılamayacağı söyleniyor. Fakat
ABD başta olmak üzere çeşitli ülkeler, Çin’in uzayı bahane edip bölgede askeri
etkinlikler içinde olduğunu ve üssün casusluk amacıyla kullanıldığını ileri
sürüyor. Çin’in çevresi ıssız olan bu bölgeyi nükleer denemeler için
kullandığını iddia edenler bile var. Elbette bunların doğruluk payını
bilemiyoruz. Arjantin hükümeti, ABD ve Avrupa’nın dolduruşuna gelip Çin’e
“anlaşmayı imzalamıştık, ama bir koşul eklemek istiyoruz: Üs yalnızca sivil
amaçlarla kullanılmalı; askeri amaçlarla kullanılmamalı” diyor, Çin de bunu
kabul ediyor. Zaten küçücük bir üs, askeri amaçla kullanılsa bile çok az asker
alabilecek durumda. Haydi diyelim aldı, bölgede Çin savaş gemileri kolaylıkla
fark edilir. Dolayısıyla, işin içinde kalıpyargılar, abartma ve komplocu
düşünüş var gibi görünüyor. Ayrıca, dünyanın dört bir yanındaki Amerikan askeri
üsleri düşünüldüğünde, bu tartışma, çifte standart örneği oluşturmuş oluyor.
BAHAMALAR: 400 bin nüfuslu bir diğer Karayip ada ülkesi olan
Bahamalarda “Çin fazla güçlü, biz küçük bir ülkeyiz, isteseler bütün ülkeyi
satın alırlar, tehlike altındayız” biçiminde duygu ve düşünceler ara ara basına
yansıyor.[6] Çin,
Bahamalar’da, havaalanı, stadyum ve liman inşa etti ya da varolanları yeniledi.[7] Burada
yine aynı, istihdam-çevre ikilemini görüyoruz. Çin’in turizm yatırımları
istihdam yaratırken bir yandan da çevreyi olumsuz etkiliyor.
BARBADOS: 300 bin nüfuslu bir Antil ada devleti olan Barbados
da kasırgadan etkilenmişti. Çin’in Barbados’a yönelik insani yardımı, ülkedeki
Çinli imgesini olumluya çevirdi. Bir kez daha, gerekli olan ödeneğe göre bu
yardım devede kulak; yine de olumlu karşılanıyor.[8] Son dönemde Barbados ile Çin
iyice yakınlaşıyor. Vizeler karşılıklı olarak kaldırıldı. Çin’in Barbados’ta
çeşitli inşaat ya da yenileme projeleri var. Barbados, Konfüçyüs Enstitüsü’nün
açıldığı ülkelerden biri. Öte yandan, Barbados halkında, “ülkemiz satılığa
çıkarılıyor” gibi bir algı da var.[9]
BELİZE: 400 bin nüfuslu Orta Amerika ülkesi Belize, az
sayıdaki (dünya toplamında yirmiden az) Tayvancı ülkeden biri.[10] Bu
ülkeler, Çin olarak Çin Halk Cumhuriyeti’ni değil Tayvan’ı tanıyorlar. Bu
nedenle ülkede kayda değer bir Çin yatırımı bulunmuyor.
BOLİVYA: Bolivya gibi dağlık, yoksul ve altyapı yetersizliği
olan ülkeler, Çin’le uydu anlaşması yapmayı yeğliyor. Böylece uzak bölgeler
birbirlerine bağlanmış oluyor. Çin, buna karşılık, Bolivya’da lityum arama ve
işletme hakkı elde ediyor. Lityum, motorlu araçlarda batarya yapımında
kullanılıyor ve Çin, 2010’dan beri, dünyada en çok motorlu araç üreten ülke.
Elektrikli araçlarda lider olmak isteyen Çin gibi bir ülkenin bol bol lityuma
gereksinimi var.[11] En
hafif metal olan lityum, ayrıca cep telefonlarında kullanılıyor. Öte yandan,
Bolivya başkanının eski sevgilisinin bir Çin şirketinin başında olduğu ve bu
konumuyla Çin adına birçok ihale alıp zimmetine büyük meblağlar geçirdiği iddia
ediliyor.[12] Fakat
bu iddia ne kadar doğru, yine bilemiyoruz.
BREZİLYA: Brezilya’nın ‘faşist’ olarak adlandırılan yeni
başkanı Jair Bolsonaro’nun seçim kampanyasının sac ayaklarından biri, ülkedeki
‘Çin istilası’na bir dur demekti. Fakat başkan, seçimi aldıktan sonra,
söylemini yumuşattı ve tersine, Çinli yatırımcılar için, “buyursunlar,
hoşgelirler” gibi ifadeler kullandı.[13] Çin, Brezilya tahılı ve
madenleri için bir numaralı müşteri. Bu ticaretin milyonlarca Brezilyalı’yı
yoksulluk batağından çıkardığı ileri sürülüyor.[14] Çin’in Brezilya’da petrol,
maden ve enerji yatırımları bulunuyor. Bolsonaro hükümeti, büyük bir
özelleştirme dalgasına hazırlanıyor ve Çinlilere ihalelere katılma davetinde bulunuluyor.
Birçok havayolu ve demiryolu ihalesi açılacak.[15] Çin, tahılı ve madenleri
memlekete daha hızlı taşımak için Brezilya’da demiryolu ve liman inşa etmek
istiyor; yeni hükümet, bunu olumlu karşılıyor. Brezilya’nın Çin açısından bir
diğer önemli noktası, motorlu araçlarda kullanılan nadir madenlerin Brezilya’da
bulunması. Ayrıca, ABD’yle Çin arasındaki ticaret savaşı, Çin’in ABD’yle
ticaretinin bir bölümünü Brezilya’ya kaydırmasına yol açtı.
DOMİNİK CUMHURİYETİ: Dominik Cumhuriyeti, Küba’yla Puerto
Rico arasında kalan 10 milyonluk bir ada ülkesi. Uzun yıllar, Çin Halk
Cumhuriyeti yerine Tayvan’ı Çin olarak tanıyan ülke, 2018’de saf değiştirdi.
Tayvan’la ilişkisini kesti ve ÇHC ile karşılıklı elçilikler açtı.[16]
Dominik Cumhuriyeti’nin saf değiştirmesinin Çin’in 3 milyar dolarlık yatırım
sözünden kaynaklandığı ileri sürülüyor, fakat Çin bu açıklamayı kabul etmiyor.
DOMİNİKA: Sık sık Dominik Cumhuriyeti’yle karıştırılan
Dominika 75 bin nüfuslu ayrı bir ada ülkesi. Çin, diğer örneklerdeki gibi
kasırgadan büyük zarar görmüş olan Dominika’ya afet sonrası büyük bir hastane
inşa etti.[17]
EKVATOR: Ekvator, Venezuela’nın müttefiki olarak ABD’ye diş
gösterip Çin’le yakınlaşan ve bu süreçte büyük bir borç batağına saplanan bir
ülke.[18]
Anlaşmanın bir parçası olarak, Ekvator petrolünün çoğu, Çin’e satılıyor. Çin
yapımı barajlar, yeterince gelir getirmediği için ödemelerde sıkıntı yaşanıyor.
Ayrıca, Çinli üstlenici şirketin kalitesiz malzeme kullandığı için Ekvator’u
zarara uğrattığı ileri sürülüyor. Daha da kötüsü, şirketin olumsuz zemin etüdü
raporlarını rüşvet yoluyla devre dışı bıraktığı, yine rüşvetle barajın etkin
bir yanardağın yakınında yapılmasına yol açıldığı ve çevre etki raporunun es
geçildiği gibi iddialar gündemde.[19] Baraja
imza atan Ekvatorlu siyasetçi, başka bir projede rüşvet aldığı için 6 yıl hapse
çarptırılmış durumda.[20] Baraj,
bugün büyük çaplı ve masraflı bir onarım gerektirdiğinden beklendiği gibi
çalışamıyor. Ekvator devlet başkanı, geri ödeme koşullarının yeniden
değerlendirilmesi için Çin’le görüşme sürecinde. Bu süreçten olumsuz bir sonuç
çıkarsa İMF’nin kapısının çalınması gündemde. Fakat İMF’nin para vermek için
ortaya koyduğu iki koşul, Ekvator hükümetinin sonunu getirebilir: Bunlar, kamu
çalışanlarının sayısının % 10 azaltılması ve benzin üzerindeki devlet
desteğinin kaldırılması. Birincisi işsizliği uçuracak, ikincisi ekonomiye
enflasyonel baskı yapacak. Dolayısıyla, Ekvator, kötüyle kötü arasında seçim
yapmak durumunda kalacak. Bu arada, Ekvator’un ABD dışında Amerikan dolarını
para birimi olarak kabul eden nadir ülkelerden biri olduğunu not edelim.[21]
EL SALVADOR: El Salvador, yakınlarda Tayvan-Çin atışmasında
saf değiştirerek Tayvan’la ilişkisini kesip Çin’le diplomatik ilişki başlatan
ülkelerden oldu; bunun karşılığında Çin’den daha fazla ticaret ve turist sözü
aldı.[22]
GRENADA: 100 bin nüfuslu bir başka ada devleti olan Grenada,
1983’te Sovyetler ve Küba yanlısı komünist bir hükümete sahip olması bahane
edilerek Amerikan ordusu tarafından işgal edilmişti. O zamandan beri kağıt
üstünde bağımsız, gerçekte sömürge konumundaydı. Şimdi ülke üzerindeki Çin
etkisi iyice artmış durumda. Öyle ki, Grenada, ülke genelindeki kalkınma
planını Çin’e yaptırıyor.[23] Plana
göre, Çin, Grenada’yı karayolu ve demiryolu ağlarına kavuşturacak. Limanları,
havaalanını vb. ya yenileyecek ya da sıfırdan inşa edecek. Çin, adanın kasırga
sonrası yaralarını sarmaya çalışıyor, altyapı projeleri gerçekleştiriyor ve
stadyum ve halk için ev inşa ediyor.
GUATEMALA: Guatemala, Amerikancı dış politikası nedeniyle
hâlâ ÇHC yerine Tayvan’ı Çin olarak tanıyanlardan. Ülkenin ÇHC ile diplomatik
bir ilişkisi bulunmuyor.[24]
GUYANA: Brezilya ile Venezuela’nın komşusu olan 800 bin
nüfuslu Guyana, az bilinen Latin Amerika ülkelerinden. İlk Çinli göçmenlerin
1853’te Guyana’ya ayak basışı, Çinlilerin Geldiği Gün adıyla resmi olarak
kutlanıyor. Hükümet, o zamandan beri, Çinlilerin Guyana ekonomisini
çeşitlendirdiği belirtiyor. Bugün de iki ülke arasında sıcak ilişkiler sözkonusu.
Çin ve Guyana, turizm, ticaret, altyapı ve bilişim teknolojileri alanlarında
işbirliği yapıyor.[25] Guyana
hükümeti, Çin’in desteğiyle karayollarını ve limanları yenilemeyi planlıyor.[26]
Guyana, yakında daha da önem kazanacak; çünkü ülkede petrol ve doğal gaz olduğu
ortaya çıktı.[27]
HAİTİ: Haiti, bölgedeki bir diğer Tayvan’cı ülke. Fakat son
dönemde Tayvan ile ÇHC arasında kalmış durumda.[28] Saf değiştirebileceği
düşünülüyor. Tayvan’ın ÇHC’yle yatırım büyüklüğünde yarışması olanaksız.
Tayvan’ı tanıyan çok az ülke kaldı; onlar da er ya da geç saf değiştirecek gibi
görünüyor. Haiti, Çin’le uzlaşırsa, Çin’in Haiti’nin limanlarını ve yollarını
yenilemesi ve demiryolu, su ağı, atık su ağı vb. konularda altyapı yatırımları
yapması bekleniyor. Ülke oldukça yoksul. 2010’daki depremin yaraları hâlâ
tümüyle sarılmış değil. Haiti’nin bu nedenle, Çin yatırımlarına ihtiyacı var.
HONDURAS: Honduras da Tayvan’cı Latin Amerika ülkelerinden.
Fakat Honduras hükümeti, El Salvador’un saf değiştirmesinden sonra Çin seçeneğini
değerlendiriyor.[29] Buna
karşılık, ABD’nin Honduras büyükelçisi, Honduras hükümetini uyarıyor: “Çin’in
niyeti kötü, size ve bölgeye hüketmek istiyor. Sakın ha saf değiştirmeyin.
Zararınıza olur.”[30] Bu
sözler, ABD’nin niyeti ve dünyaya hükmetme isteği düşünüldüğünde, gülünç
kaçıyor. Ayrıca, bu sözlerden anlaşılacağı üzere, Tayvan’cılık Amerikan
çıkarlarıyla eşanlamlı ya da onun paravanı.
JAMAİKA: Jamaika, Karayiplerde bir ada devleti, ancak küçük
değil, 3 milyonluk bir nüfusu var. Jamaika’da Çin’in boksit ve şekere yönelik
yatırımları var. Jamaika’nın Çin’e borcu, diğer ülkelerinkine göre çok daha
düşük. Bu borç, altyapı yatırımları için kullanılıyor. Yine de, Çin için
‘Jamaika’nın yeni sömürgecisi’ diyenler var. Hükümet ise, buna katılmıyor ve
İMF gibi kuruluşların bölgede çok daha güçlü olduğunu anımsatıyor.[31] Bu
mantıkla, asıl sömürgecinin İMF sayılması gerekiyor. Öte yandan, Çin
şirketlerinin yerel şirketlerin zararına olduğu bir gerçek. Fakat bu, onların
Çinli olmasından değil, küresel ölçekte devasa şirketler olmasından ileri
geliyor. Yerel şirketlerin bu kadar büyük şirketlerle yarışması olanaksız.
KOLOMBİYA: Kolombiya’daki barış sürecinin kazananlarından
biri, Çin oldu. Ateşkesle birlikte yeni altyapı ve enerji ihaleleri için
yabancı sermaye arayışına gidildi.[32] Bu da Çin için fırsat oldu.
Çin bugün Kolombiya’nın ikinci büyük ticaret ortağı. Bir Latin Amerika ve
Afrika klasiği olarak, Kolombiya, Çin’e işlenmemiş ürünler (petrol, kürk, metal
atığı vb.) satıyor; Çin de Kolombiya’ya yüksek teknoloji ürünlerini. Öte
yandan, Çin şirketleriyle Kolombiya halkının arası iyi değil. Bunlara karşı
birçok grev, gösteri ve hatta kimi bölgelerde saldırı gerçekleşiyor. Halk, hem
sömürüye hem bu şirketlerin çevreye verdiği zarara hem de esnaflar başta olmak
üzere yerel işletmelerin Çinli akını nedeniyle ölümüne karşı çıkıyorlar. Çin
tarafı, bu çatışmaları, kültürel farklara bağlayıp Çinli şirketlere Kolombiya
kültürüne daha duyarlı olmaları çağrısında bulunuyor. Oysa sorun daha
derinlerdeymiş gibi görünüyor; çünkü Kolombiya, yaşanılan 50 yıllık iç savaş
koşulları nedeniyle, siyasal anlamda daha bilinçli bir halk.
Bir Kolombiya gazetesinde çıkan değerlendirmeye göre, Çin,
özellikle Kolombiya’nın iç bölgelerinde, çevre koruma kurumlarının ve genel
olarak Kolombiya devletinin zayıflığından yararlanarak, doğal kaynaklara zarar
veren ve ileride doğal nedenlerle işlemez duruma gelecek altyapı projeleri
gerçekleştiriyor.[33]
Gerçekte, Çin mali kaynakları, Amerikancılığa karşı kullanılabilecek bir
olanak; ancak borç alan ülkelerdeki kurumsal yapı bunları verimli kullanacak
biçimde işler nitelikte değil.
KOSTA RİKA: Kosta Rika, bir diğer eski Tayvancı, yeni ÇHC
yanlısı.[34] Çin,
ülkenin karayollarını ve limanlarını tamir ediyor. Ayrıca Kosta Rika ile güney
komşusu Panama arasında demiryolu projesi var.
KÜBA: Çin, Küba’nın Venezuela’dan sonra ikinci büyük ticaret
ortağı.[35] Çin’in
Küba’da turizm yatırımları bulunuyor. Küba ise, Çin’den daha fazla turist
bekliyor. Diğer etkinlik alanları, yenilenebilir enerji ve kablosuz bağlantı
altyapısı. Sanılanın tersine, Çin’le Küba arasındaki ilişki son zamanlara dek
yakın değildi; çünkü Çin, 1960’lardan başlayarak Sovyetlere ve Küba gibi Sovyet
yanlısı ülkelere cephe almaya başlamıştı. İki ülkenin yakınlaşması, Soğuk
Savaş’ın bitimini beklemek zorundaydı.[36]
MEKSİKA: Meksika’da Çin varlığı oldukça farklı bir
nitelikte: Burada genç ve dinamik, küçük ve hızla büyüyen Çinli bilişim
teknolojisi şirketleri öne çıkıyor.[37] Trump’ın Meksika karşıtı
çıkışları, ülkeyi Çin gibi başka seçeneklere yöneltiyor. Aynı biçimde, ABD’de yatırımları olan Çinli şirketler,
ABD-Çin ticaret savaşı nedeniyle Meksika’ya taşınıyor. Ancak Çin’in Meksika’da
her girdiği sektörde başarı öyküsü yok. Örneğin, Çin yatırımı çelik
fabrikalarında birçok grev ve protesto gerçekleşiyor.
NİKARAGUA: Hâlâ Tayvancılar arasında yer alan Nikaragua’da
Çin yatırımları konusunda en çok tartışılan konu, elbette Nikaragua Kanalı.
Genel kanı, bunun en azından kısa erimde gerçekleştirilebilir olmadığı
biçiminde. Bir kere, kanal için gerekli olan 40-50 milyar dolarlık bütçe henüz
oluşturulabilmiş değil. Kısa sürede oluşturulabilir gibi de durmuyor. Ancak,
proje tümüyle hayal değil. İhalesi yapıldı ve ihaleyi Çinli bir şirket aldı.
Panama Kanalı, Panama’ya yılda 2 milyar Dolar kazandırıyor. Bu kanalın açılması
durumunda, Nikaragua’nın yıllık 5.5 milyar Dolar kazançla en yoksul Latin Amerika
ülkelerinden biri statüsünden çıkıp en zenginler arasına girmesi bekleniyor.
Çinli şirketin sahibi olan dolar milyarderinin servetinin büyük bir bölümünü
borsada kaybetmesi, projeyi durma noktasına getirdi. Nikaragua’da bu projeye
karşı bir anti-kanal hareketi oluşmuş durumda. Bu hareketin omurgasını,
toprakları elinden alınacak köylüler ve projenin doğaya vereceği zarara dikkat
çeken çevreciler oluşturuyor.[38] Proje
gideri, Nikaragua’nın Toplam Yerel Üretim’inin (Gayri Safi Yurtiçi Hasıla), 5
katına karşılık geliyor. Ayrıca, Nikaragua Kanalı, yapımı 10 yıl süren Panama
Kanalı’ndan 3 kat daha uzun. Öte yandan, inşaat teknolojilerinin sürekli olarak
gelişip hızlandığını not edelim. Projenin 5 yılda tamamlanması planlanmıştı;
fakat elbette bu, gerçekleşmedi.[39]
PANAMA: Eski bir Tayvancı olup yakın zamanda saf değiştirmiş
olan Panama, kanal dolayısıyla dünya ticareti için yaşamsal önemde. Çin’in
büyükelçiliğini Panama Kanalı’nın ağzındaki bir adaya taşıma planı var. ABD
bundan çok rahatsız. Kanalın ağzında Çin bayrağının dalgalanmasını doğru
bulmuyorlar. Elbette Amerika, genel olarak Çin-Panama yakınlaşmasından da
rahatsız. Panama’yı uyarıyorlar: “Çin, piyasa güdüsüyle değil siyasal güdülerle
yatırım yapıyor. Dikkatli olun.”[40] Bu
sözler, ABD’nin bölgede başlattığı savaşlar ve gerçekleştirdiği darbeler
düşünülünce bir kez daha gülünç kaçıyor. Panama gibi Amerika’nın açıkça arka
bahçesi olan ülkelerin Amerikan kontrolünden çıkması, ABD’yi çok
öfkelendiriyor. Bu saf değiştiren ülkelerde yarın öbür gün darbe bile tezgahlanabilir.
PARAGUAY: Tayvancı bir ülke olan Paraguay’ın yine de Çin’le
resmiyete dökülmeyen bir ticari ilişkisi var. Paraguay’ın soya fasülyesinin bir
numaralı müşterisi Çin. Ticarette bu fasülyeler Arjantin ya da Uruguay ürünü
gibi gösteriliyor. Paraguay kıyısız bir ülke olduğu için, ürünlerinin çoğunu
zaten satış için Arjantin ve Uruguay limanlarına gönderiyor. Bu durum, lojistik
ilişki ile de uyumlu. ABD’nin Çin’le ticaret savaşına girişmesi, olağan
koşullarda fasulyesinin çoğunu ABD’den alan Çin’i Latin Amerika ürünlerine
yöneltiyor.[41]
PERU: Peru’da Çin dev bir bakır madeni işletiyor. Peru
bakırının yarısından fazlası Çin’e gidiyor. Yöre halkı, bu madenin
genişletilmesi için yerinden yurdundan edilmiş durumda.[42] Bu da Çin’e yönelik
tepkilere neden oluyor. Yöre halkının anlatımına göre, tapusu olmayanların
mülkiyet hakları tanınmadı - ki bu, yerli halkların yoğun yaşadığı bölgelerde
hâlâ büyük bir sorun- ve tapusu olanların toprakları da ‘ucuza kapatıldı’. Bu
bakır madeninin genişlemeden sonra yıllık 2 milyar Dolar gibi bir gelir
sağlayacağı tahmin ediliyor. Yöre halkının elbette bu büyük kazançtan küçücük
bir payı bile bulunmuyor. Bölge, olağanüstü hal (OHAL) ile yönetiliyor. Ara ara
silahlı çatışmalar da olabiliyor. Bakır madenciliği, ayrıca yöre halkının
zehirlenmesine de yol açıyor.
SAİNT KİTTS ve NEVİS: 60 bin nüfuslu olan ada devleti Saint
Kitts ve Nevis, Tayvancı bir ülke. Ülkede kayda değer bir Çin yatırımı
bulunmuyor.
SAİNT LUCİA: 200 bin nüfuslu ada devleti Saint Lucia da
Tayvancı. Hong Kong kaynaklı kimi mağazaları saymazsak,[43] Saint Lucia ile Çin
arasında ekonomik bir ilişki bulunmuyor.
SAİNT VİNCENT ve GRENADİNES: 110 bin nüfuslu ada devleti
Saint Vincent ve Grenadines de Tayvancı. Adada yerleşik, İngiliz sömürgeciliği
döneminden kalma Çinli bir azınlık nüfus olsa da, ÇHC’nin dikkate değer bir
yatırımı bulunmuyor.
SURİNAM: Brezilya’nın kuzeyinde yer alan 600 bin nüfuslu
Surinam, eski Hollanda sömürgesi. Sömürgecilik döneminde çalışmak üzere
Surinam’a getirilen işçiler arasında Çinliler de vardı. Bunlar bugün Surinam
nüfusunun % 1’ini oluşturuyor. Ülke tarihi 2009’da Brezilya ve Çin altın arama
şirketlerine karşı isyanı kaydetti. Çin’in Surinam’da büyük ölçekli yatırımları
bulunmuyor. Ayrıca, doğal yaşamı koruma örgütleri, Latin Amerika’da en çok
Çinli’nin yaşadığı Peru’da (nüfusun % 5’ini oluşturuyorlar) ve doğal yaşamıyla
ünlü Surinam’da Çinli varlığının artmasıyla soyu tükenmekte olan hayvanların
öldürülüp parçalarının Çin’e gönderilmesinin yaygınlaşması arasındaki ilişkiye
dikkat çekiyorlar.[44] Bu,
Çin geleneksel kültürünün bir parçası olan Çin tıbbı ve Çin mutfağı ile
bağlantılı bir durum.
ŞİLİ: Şili’de lityum çıkaran bir Kanada şirketi,
hisselerinin üçte birini satışa çıkardığında ve Çin talipli olduğunda, Şili
hükümeti bunu Çin’in küresel lityum arzının büyük bir bölümüne sahip olarak
tekelleşmeye yol açacağını gerekçe göstererek engellemeye kalktı.[45] Bu da
Şili ile Çin arasındaki ilişkilerin gerilmesine yol açtı. Lityum, Bolivya
örneğinde de belirttiğimiz gibi, elektrikli taşıma araçları için gerekli bir
metal.[46] Ayrıca
elektronik eşyalarda kullanılıyor. Çin, bunun dışında, Şili bakırının bir
numaralı müşterisi. Lityum, gelecekte küresel ölçekte en önemli madenlerden
biri olacak; çünkü fosil yakıtların gerilemesi ve elektrikli araçların
yükselişiyle birlikte, çok daha fazla lityuma gereksinim duyulacak. Çin
kentlerinin havası (özellikle büyük kentler), sağlık sorunlarına neden olacak
kadar kötü ölçüde kirli. Çin devleti, buna çözüm olarak, yavaş yavaş elektrikli
araçları yaygınlaştırmayı hedefliyor. Bunun yolu ise, lityumdan geçiyor.[47] Şili
örneğinde, Çin, Latin Amerika’nın yalnızca doğal kaynaklarıyla ilgilenmiyor;
ikincil olarak, yükselen tüketici piyasalarını da değerlendiriyor. Örneğin,
Şili’deki bilişim teknolojisi gelişiminin ardında büyük oranda Çin yatırımı
olduğu ileri sürülüyor.[48]
TRİNİDAD ve TOBAGO: Bir ada devleti olan Trinidad ve Tobago,
1.4 milyon nüfuslu. Çin, ülkede hastane inşaatlarında etkin;[49] fakat
büyük çaplı projeleri şimdilik bulunmuyor. İki ülke arasında bir sorun
bulunmadığından, ileride büyük çaplı projeler sözkonusu olabilir.
URUGUAY: Çin, küçük bir ülke olan Uruguay’ın bir numaralı
ticaret ortağı. Uruguay, Çin’e, balık, et, süt ürünleri, soya fasülyesi,
kereste, tahta, yün gibi birincil ekonomi ürünleri satıyor.[50] Çin ise, Uruguay’a buna
karşılık motorlu araçlar, plastik vb. gibi işlenmiş ürünler satıyor.[51]
VENEZUELA: Venezuela, bölgede Çin’in de Rusya’nın en yakın
dostu. Çin, Venezuela’nın en zor dönemlerinde ülkeye kredi açtı. Çin
borçlarının bir bölümü nakit, bir bölümü petrolle geri ödenecek.[52]
Venezuela dünyada en büyük petrol rezervine sahip ülke; Çin dünyada petrole en
çok talebin olduğu ülke ve Venezuela, Çin’in dünyada en çok borç verdiği ülke.[53] Aradan
geçen yıllarda, Venezeula’nın petrol üretimindeki kriz, Çin borçlarının geri
ödemesini yavaşlatmakla kalmıyor, aynı zamanda küresel ölçekte petrol fiyatlarını
uçurduğu için, Çin’in dışarıdan aldığı enerjinin masraflarını da arttırıyor.
Dolayısıyla, Venezeula’nın batması, Çin’in petrol bağımlılığı nedeniyle, Çin
ekonomisini yavaşlatacak nitelikte. İlişkinin diğer tarafından bakarsak,
Venezuela’nın Çin desteği olmadan krizden çıkması olanaksız. Bu nedenle, ikili
arasında bir karşılıklı bağımlılık ilişkisi olduğunu söyleyebiliriz.
***
Sonuç: Latin
Amerika Bağlamında Küreselleşmenin Çinlileşmesi
Sonuç olarak, Latin Amerika’daki Çin yatırımlarının
küreselleşmeyi Çinlileştirdiğini ileri sürüyoruz ve tartışmamızı aşağıda
sunduğumuz birkaç genel gözlemle noktalıyoruz:
Birincisi, Çin’in Latin Amerika’daki ülkelerle ilişkisinde
bu ülkenin bir kara ülkesi olup olmadığının önemli olduğunu görüyoruz. Ada
ülkelerinin neredeyse tümü oldukça küçük. Çin dış yatırım hacminin küçük bir
bölümü bile, bu ülkelere fazla gelebiliyor. Birçok ada ülkesinin sürekli olarak
doğal afet tehdidi altında olduğunu görüyoruz. Çin, buna karşı, adalıların
gönlünü kazanmak adına, ABD’nin konuyla ilgilenip ilgilenmediğine bakmaksızın,
insani yardımda bulunuyor. Bu da, Çin’in olumlu bir imge kazanmasına yardımcı
oluyor. Öte yandan, adalılar arasında “ülkemiz Çin’e satılıyor” gibi bir
kaygının da yer yer öne çıktığını görüyoruz. Bu adaların bir farkı da, siyahi
ağırlıklı olmaları dolayısıyla, bir açıdan Latin Amerika’ya, diğer açıdan
Afrika’ya benzemeleri. Bu, Çin için ek bir kültürel karmaşıklık getiriyor.
Bu ada ülkelerinde nadir olarak maden kaynakları var. Bunun
yerine bu adalar, daha çok turizmde etkinler. Çin’in yatırımları da buna
yönelik oluyor. Bu yatırımlar, sık sık çevre sorunlarına yol açıyor. Ada
hükümetleri ise, istihdama karşılık çevre sorunları ikilemiyle karşı karşıya
kalıyorlar. Bir yandan işsizliğe karşı yatırım gelmeli ama çevrenin de
korunması gerekiyor. Gerçekte, bu, Çin’le ilgili değil, genel olarak
kapitalizmle ilgili bir sorun.
Ada ekonomilerinin ölçekleri küçük olduğu için, adalı
şirketlerin batması ve Çinli büyük şirketlerin çeşitli sektörleri ele geçirmesi
çok olası bir senaryo. Bu, yine Çin’den değil, küreselleşmeden ileri geliyor.
Serbest ticaret soslu küreselleşme modeli, eskiden yalnızca ‘Batı’ya fayda
sağlarken, bugün Çin’e sağlıyor. Hepsi bu… Çin’in ada ülkelerinde bir de
altyapı yatırımları (yenileme ya da sıfırdan yapma) bulunuyor; fakat adalar
küçük olduğundan bunlar büyük bütçeler gerektirmiyorlar.
Kara ülkelerinde ise, klasik bir durum, Çin’in maden
işletmecisi ve maden ve tarım/hayvancılık ürünleri alıcısı olması biçiminde.
Çin, alabildiği madenleri satın alıyor, alamadıklarının ise, ölçek büyüklüğü
dolayısıyla bir numaralı müşterisi oluyor. Çin’in geleceği için bu madenler
olmazsa olmaz. Elektrikli taşıma araçlarından elektronik ürünlere bu madenler
Çin’in büyümesinin ve hedeflerine ulaşmasının temelini oluşturuyor. Dışarıdan
sömürgecilik gibi görünen bu durum, Çin’in ekonomik modeli düşünüldüğünde çok
doğal. Bu kadar büyük bir ölçeğe sahip bir ülkenin dış yatırımları da çok büyük
olmak durumunda. Bunun dışında, Çin’in kara ülkelerinde büyük ölçekli altyapı
projeleriyle öne çıktığını görüyoruz. Bunların kimi, madenlerin ve diğer
ürünlerin limanlardan Çin’e daha kolay ulaşmasını sağlamak üzere
tasarlanmışken, diğerleri bölgedeki hükümetlerin isteklerine karşılık geliyor
ya da onlardan Çinliler için bazı kolaylıklar sağlanmasının temelini
oluşturuyor.
İkinci genel gözlemimiz şöyle: Çin, bölgede ABD’ye kafa
tutmak isteyen ülkeler için alternatif bir mali kaynak sağlıyor. Ancak Ekvator
başta olmak üzere çeşitli örneklerde, bu kaynakların borç alanların elinde
verimli bir biçimde kullanılmadığını görüyoruz. Çin’in borç verirken içişlerine
ve paranın nasıl kullanılacağına karışmaması hem olumlu hem olumsuz. Olumlu,
çünkü yetkiyi borç alana devrediyor; olumsuz, çünkü borç alan, verimli
olamayabiliyor. Özellikle rüşvetin yaygın olduğu örneklerde, Çin’den alınan
borç, ülkeyi borç batağına sürüklüyor. Venezuela bunun en uç örneği. Ancak bu
makalede Venezuela ile Çin ilişkisinin karşılıklı bağımlılığa dönüştüğünü
açıklamıştık.
Üçüncü gözlemimize geçersek, Çin yatırımlarında bir diğer
dikkat çekici nokta, özel-kamu ayrımının birçok örnekte geçersiz olması. Şöyle ki,
yatırımı yapan Çinli şirket ister kamu iktisadi teşekkülü olsun ister özel
şirket olsun, Çin hükümetinin çizdiği stratejik plan çerçevesinde, Çin’in
çıkarları ve gelecek tahayyülüne göre hareket ediyor. İşte bu, başka ülkelerin
şirketlerinde yok. Dolayısıyla, Çin, özel sektörün de hükümet çizgisinde
hareket ettiği iç modelini dışarıda da uygulamış oluyor. Bu, Çin’i, zaten büyük
olan ölçeğinin ötesinde, çok daha etkili bir güç durumuna getiriyor.
Dördüncü olarak, bir de Tayvan meselesi var. Soğuk Savaş
döneminde Tayvan’ı resmen tanımak, Amerikancı dünyaya kabul için bir giriş
bileti niteliğindeydi. 1970’lerde Çin-ABD ilişkileri normalleşince, bu bilet
geçersizleşti. Dünya ülkeleri bir bir ÇHC’yi tanıyıp Tayvan’la ilişkiyi
kestiler. Latin Amerika’da az sayıda küçük ülkenin hâlâ Tayvancı olduğunu
görüyoruz. Bunların çok dayanamayacağı belli. Yakında Latin Amerika’da Tayvan’ı
tanıyan tek ülke bile kalmayabilir. Bunlar, gelecekte Çin’in yeni yatırım
ülkeleri olacak.
Son olarak, Nikaragua Kanalı’na dikkat çekelim. Bu kanal
için büyük umutlar besleniyordu. Hâlâ da düşünce düzeyinde de olsa heyecan
verici. Fakat bu proje, daha önce belirttiğimiz gibi, ihaleyi alan Hong Konglu
dolar milyarderi kayıplara karıştığı için, şimdilik rafa kalkmış durumda. Bu
kanal projesi ya ileride yeniden ele alınacak ya da Çin, bununla uğraşmak
yerine, Panama’yla gelişen ilişkilerini en üst düzeye çıkararak alternatif bir
kanal gereksinimini artık hissetmeyecek.
Bütün bu örnekler, bize, artık, küreselleşmenin
Batılılaşma’nın başka bir adı olmadığı bir döneme girdiğimizi gösteriyor.
Sovyetler sonrası tek kutuplu dünya tezi ve ona yaslanan bir küreselleşme
modeli artık geçerli değil. Çin’le ABD’nin daha çatışmalı olacağı bir sürece
doğru yol alacağız. Bu nedenle, Çin’e ilişkin bilgilerimizi sürekli olarak
arttırmak, genişletmek ve güncellemek durumundayız. Çin hakkında ne kadar çok
şey öğrenirsek, dünyayı yorumlama becerimiz de o kadar gelişmiş olacak.
[1] Aşağıdaki dökümde Latin Amerika ülkelerini alfabetik olarak
dizdik.
[2] Escarfullett,
M. (2018). Chinese tourism investments flow into Antigua and Barbuda despite
risks. Dialogo Chino, 11.04.2018. https://dialogochino.net/10919-chinese-tourism-investments-flow-into-antigua-and-barbuda-despite-risks/
[3] Alexander,
H. (2018). China steps in to help rebuild Barbuda as West accused of 'benign neglect'. The Telegraph, 23.09.2018. https://www.telegraph.co.uk/news/2018/09/23/china-steps-help-rebuild-barbuda-west-accused-benign-neglect/
[4] Garrison, C. & Spetalnick, M. (2018). China, vying with
U.S. in Latin America, eyes Argentina nuclear deal. Reuters, 28.11.2018. https://www.reuters.com/article/us-argentina-china-insight/china-vying-with-u-s-in-latin-america-eyes-argentina-nuclear-deal-idUSKCN1NX0FE
[5] Garrison, C. (2019). China's military-run space station in
Argentina is a 'black box'. Reuters, 31.01.2019. https://www.reuters.com/article/us-space-argentina-china-insight-idUSKCN1PP0I2
[6] Porcupine
(2018). China’s cooperation with The Bahamas. The Nassau Guardian, 06.04.2018. https://thenassauguardian.com/2018/04/06/chinas-cooperation-with-the-bahamas/
[7] Qinggua,
H. (2018). Huge potential in deepening China-Bahamas mutually beneficial
cooperation. The Nassau Guardian, 29.03.2018. https://thenassauguardian.com/2018/03/29/huge-potential-in-deepening-china-bahamas-mutually-beneficial-cooperation/
[8] UNDP
(2018). China's 1st Global Recovery Aid Rebuilds over 250 Barbuda Roofs. UNDP,
18.07.2018. http://www.bb.undp.org/content/barbados/en/home/presscenter/articles/2018/china-s-1st-global-recovery-aid-rebuilds-over-250-barbuda-roofs.html
[9] Barbados
Today (2018). China open to deepening cooperation with Barbados. Barbados
Today, 14.04.2018. https://barbadostoday.bb/2018/04/14/china-open-to-deepening-cooperation-with-barbados/
[10] Reuters
(2018). Taiwan leader visits Belize as drive to preserve island’s last
diplomatic alliances continues. South China Morning Post, 17.08.2018. https://www.scmp.com/news/china/policies-politics/article/2160131/taiwan-leader-visits-belize-drive-preserve-islands-last
[11] Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Inagaki, K., Saderson,
H. & Clover, C. (2018). Global carmakers race to lock in lithium for
electric vehicles. Financial Times, 24.02.2018. https://www.ft.com/content/e9b83834-155b-11e8-9376-4a6390addb44
[12] Wight, A. (2018). China, eyeing Bolivia's lithium riches,
helps country into space. The Sydney Morning Herald, 21.02.2018. https://www.smh.com.au/world/south-america/china-eyeing-bolivia-s-lithium-riches-helps-country-into-space-20180220-p4z0yz.html
[13] Channel
News Asia (2018). Brazil's Bolsonaro welcomes Chinese investment, trade.
Channel News Asia, 06.11.2018. https://www.channelnewsasia.com/news/world/brazil-s-bolsonaro-welcomes-chinese-investment--trade-10900784
[14] Spring,
J. (2018). Bolsonaro's anti-China rants have Beijing nervous about Brazil.
Reuters, 25.10.2018. https://www.reuters.com/article/us-brazil-election-china-insight/bolsonaros-anti-china-rants-have-beijing-nervous-about-brazil-idUSKCN1MZ0DR
[15] MercoPress
(2019). Brazil plans to privatize airports and railways; Chinese investment
would be “well received”. MercoPress, 22.01.2019. http://en.mercopress.com/2019/01/22/brazil-plans-to-privatize-airports-and-railways-chinese-investment-would-be-well-received
[16] Pineda,
J. (2018). China opens embassy in Dominican Republic after break with Taiwan.
Reuters, 22.09.2018. https://www.reuters.com/article/us-dominican-diplomacy-china/china-opens-embassy-in-dominican-republic-after-break-with-taiwan-idUSKCN1M12IF
[17] OECS
Business Focus (2018). Dominica to resume construction of multi-million-dollar
hospital in November. OECS Business Focus, 12.10.2018. http://oecsbusinessfocus.com/dominica-to-resume-construction-of-multi-million-dollar-hospital-in-november/
[18] Kraul,
C. (2018). Ecuador faces a huge budget deficit because of loans it received
from China. Los Angeles Times, 10.12.2018. https://www.latimes.com/world/la-fg-ecuador-loans-china-20181210-story.html
[19] Casey,
N. ve Krauss, C. (2018). It Doesn’t Matter if Ecuador Can Afford This Dam.
China Still Gets Paid. The New York Times, 24.12.2018. https://www.nytimes.com/2018/12/24/world/americas/ecuador-china-dam.html
[20] İşin ironik yanı, bu davalarda, rüşvetle mücadeleden
sorumlu devlet görevlilerinin de rüşvetten hapis cezası alması.
[21] Latin
Amerika’da diğer dolarcı ülkeler El Salvador ve Panama. Bunun dışındakiler daha
çok, mini Pasifik ada-devletleri.
[22] Ng,
T. (2018). Xi Jinping reminds new diplomatic ally El Salvador: ‘Stick to the
one-China principle’. South China Morning Post, 02.11.2018. https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/2171297/xi-jinping-reminds-new-diplomatic-ally-el-salvador-stick-one
[23] Chen,
S. (2018). China set to move into United States’ backyard with national
development plan for Grenada. South China Morning Post, 20.07.2018.
[24] Focus Taiwan (2018). Guatemala envoy affirms ties with
Taiwan. Focus Taiwan, 27.08.2018. http://focustaiwan.tw/news/aipl/201808270031.aspx
[25] Guyana Chronicle (2018). Chinese have helped diversify
Guyana’s economy- President. Guyana Chronicle, 20.02.2018. http://guyanachronicle.com/2018/02/20/chinese-have-helped-diversify-guyanas-economy-president
[26] DPI
(2018). Guyana signs onto China’s ‘Road and Belt’ initiative. DPI, 27.07.2018. https://dpi.gov.gy/guyana-signs-onto-chinas-road-and-belt-initiative/
[27] GuyanaTimes
(2018). China ready to aid Guyana’s infrastructural development. Guyana Times,
01.03.2018. https://guyanatimesgy.com/china-ready-to-aid-guyanas-infrastructural-development/
[28] Haiti
Libre (2018). Haiti - FLASH : China ready to rebuild Port-au-Prince, except
that... Haiti Libre, 21.05.2018. https://www.haitilibre.com/en/news-24439-haiti-flash-china-ready-to-rebuild-port-au-prince-except-that.html
[29] Taipei Time (2018). Honduras laments US aid cuts, eyes role
of China. Taipei Times, 26.09.2018. http://www.taipeitimes.com/News/front/archives/2018/09/26/2003701168 ,
[30] Efe (2018). US ambassador to Honduras warns against seeking
ties with China. Efe, 25.08.2018. https://www.efe.com/efe/english/world/us-ambassador-to-honduras-warns-against-seeking-ties-with-china/50000262-3729409
[31] Jamaica
Observer (2019). Why the panic over Chinese loans and FDI flows? Jamaica
Observer, 17.02.2019. http://m.jamaicaobserver.com/editorial/why-the-panic-over-chinese-loans-and-fdi-flows-_157432?profile=1100
[32] Taylor,
L. (2018). A dead drug lord’s mansion and China’s new Colombian connections.
South China Morning Post, 29.09.2018. https://www.scmp.com/news/world/americas/article/2163359/dead-drug-lords-mansion-and-chinas-new-colombian-connections
[33] Previte, B. (2018). Eastern promise: Economic relations
between China and Colombia. The Bogota Post, 20.03.2018. https://thebogotapost.com/china-eastern-promise/27435/
[34] Tico
Times, Costa Rica and China sign agreement to encourage investment and
commerce. Tico Times, 05.09.2018. http://www.ticotimes.net/2018/09/05/costa-rica-and-china-sign-agreement-to-encourage-investment-and-commerce
[35] Xinhua (2018). China, Cuba sign agreements to promote
economic cooperation. Xinhua, 06.12.2018. http://www.xinhuanet.com/english/2018-12/06/c_137654830.htm
[36] Tannenbaum, B. (2018). Filling the Void: China’s Expanding
Caribbean Presence. Coha, 03.04.2018. http://www.coha.org/filling-the-void-chinas-expanding-caribbean-presence/
[37] Jasso,
C. (2018). Chinese Start-Ups Turn To Latin America as New Land Of Tech
Opportunities. Sputnik News, 16.04.2018. https://sputniknews.com/business/201804161063598019-chinese-startups-latin-america/
[38] Agence France-Presse (2018). Nicaragua’s US$50b rival to
Panama Canal ‘going ahead slowly’ as funding evaporates and Chinese investor
keeps low profile. South China Morning Post, 22.02.2018. https://www.scmp.com/news/world/americas/article/2134250/nicaraguas-us50b-rival-panama-canal-going-ahead-slowly-funding
[39] Hornby, L. (2013). Chinese businessman behind $40 billion
Nicaragua canal denies special ties. Reuters, 26.06.2013. https://www.reuters.com/article/us-china-nicaragua-canal-idUSBRE95P0T920130626
[40] Youkee, M. (2018). Panama the new flashpoint in China's
growing presence in Latin America. the Guardian, 28.11.2018. https://www.theguardian.com/world/2018/nov/28/panama-china-us-latin-america-canal
[41] Bronstein,
H. ve Desantis, D. (2018). Paraguay soybeans flow to China regardless of
politics. Reuters, 20.04.2018. https://uk.reuters.com/article/paraguay-china-soybeans/interview-paraguay-soybeans-flow-to-china-regardless-of-politics-idUKL1N1RW1Q9
[42] Torrico, G. (2018). The Chinese mining giant and the ghost
town. Dialogo Chino, 05.12.2018. https://dialogochino.net/15576-the-chinese-mining-giant-and-the-ghost-town/
[43] St.
Lucia News Online (2018). Leading T&T business Excellent Stores opens
branch in Saint Lucia. St. Lucia News Online, 15.09.2018. https://www.stlucianewsonline.com/updated-leading-tt-business-to-open-branch-in-saint-lucia/
[44] China
- South Millenials Project (2019). China’s Presence in Peru’s Amazon Wildlife
Trade: Villain or Victim? China Africa Camp. 30.01.2019. https://chinaafricamp.com/2019/01/30/chinas-presence-in-perus-amazon-wildlife-trade-villain-or-victim/
Muiruri,
A. (2018). Jaguars Are Being Poached, Boiled Into a Paste and Exported to
China. Citizen Truth, 02.10.2018. https://citizentruth.org/illegal-wildlife-trade-jaguars-suriname/
[45] Sanderson, H. (2018). China warns Chile against blocking
$5bn SQM lithium deal. Financial Times, 26.04.2018. https://www.ft.com/content/238bda20-48b0-11e8-8ee8-cae73aab7ccb
[46] Li,
J. (2018). China’s firms are scouring the world for mineral ores in pursuit of
nation’s electric dream. South China Morning Post, 30.06.2018. https://www.scmp.com/business/china-business/article/2153153/chinas-firms-are-scouring-world-mineral-ores-pursuit-nations
[47] Rathi,
A. (2018). One Chinese company now controls most of the metal needed to make
the world’s advanced batteries. Quartz, 30.05.2018. https://qz.com/1292202/china-now-effectively-controls-half-the-worlds-lithium-production/
[48] Guzman,
D. (2018). China’s Billions Are Powering Latin America’s Tech Boom. Bloomberg,
08.01.2019. https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-01-08/guess-who-s-behind-latin-america-s-tech-boom-china-of-course
[49] Economic
& Commercial Counsellor’s Office (2019). Economic & Commercial
Counsellor’s Office. Embassy of the People’s Republic of China in the Republic
of Trinidad and Tobago. http://tt.china-embassy.org/eng/
[50] Tingting,
Z. (2018). Uruguay eyes more economic ties with China. China Daily, 21.08.2018.
http://www.chinadaily.com.cn/a/201808/21/WS5b7c1632a310add14f386fe4.html
[51] Koop, F. (2018). Uruguay seeks alliance with China,
challenging Mercosur. Dialogo Chino, 13.11.2018. https://dialogochino.net/12277-uruguay-seeks-alliance-with-china-challenging-mercosur/
[52] Bloomberg
(2018). China to Lend Venezuela $5 Billion as Maduro Visits Beijing. Bloomberg,
13.09.2018. https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-13/china-to-give-venezuela-5-billion-loan-as-maduro-visits-beijing
[53] Ferchen, M. (2018). China-Venezuela Relations: A Perfect
Storm. Carnegie-Tsinghua Center for Global Policy. https://carnegietsinghua.org/2018/09/24/china-venezuela-relations-perfect-storm-pub-77352
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder